Kim Quang Minh Tối Thắng Vương Kinh Sớ

Quyển thứ chín

Đời Đường, Tam Tạng pháp sư Nghĩa Tịnh vâng chiếu dịch kinh

Dịch kinh sa-môn Huệ Chiểu soạn sớ

金光明最勝王經疏

卷第九

唐三藏法師義淨奉制譯

翻經沙門慧沼撰

Chuyển ngữ: Bửu Quang Tự đệ tử Như Hòa

Giảo chánh: Đức Phong và Huệ Trang

Phần 15

5.25. Phẩm thứ hai mươi lăm: Trưởng giả tử Lưu Thủy (Trưởng giả tử Lưu Thủy phẩm đệ nhị thập ngũ, 長者子流水品第二十五)

Phẩm thứ hai mươi lăm là Trưởng Giả Tử Lưu Thủy, bao gồm ba môn phân biệt.

5.25.1. Ý nghĩa vì sao có phẩm này?

Nói đến ý nghĩa vì sao có phẩm này, [trong phẩm Thọ Ký, đối với nhân duyên] mười ngàn thiên tử được thọ ký, thiên nữ sanh nghi, cuối phẩm Thọ Ký trong phần trước tuy đã trần thuật đại lược, nhưng chưa thể giải thích rõ rệt. Vì thế, hai phẩm Trừ Bệnh và Lưu Thủy nhằm biện định cặn kẽ hơn, khiến cho đại chúng biết rõ. Phẩm trước (Trừ Bệnh) nói rộng duyên khởi ấy, còn phẩm này trực tiếp nói về cái nhân thọ ký; do vậy, có phẩm này. Vì thế, trong phần sau, kinh văn chép: “Nhân ngã vãng tích dĩ thủy tế ngư, dữ thực linh bão, vị thuyết thậm thâm thập nhị duyên khởi, tịnh thử tương ứng Đà La Ni chú, hựu vị xưng Bảo Kế Phật danh, nhân thử thiện căn, đắc sanh thiên thượng. Kim lai ngã sở, hoan hỷ thính pháp, ngã giai đương dữ thọ Bồ Đề ký” (Do ta khi xưa dùng nước cứu cá, cho ăn no nê, vì chúng nó nói mười hai duyên khởi rất sâu, và chú Đà La Ni tương ứng này, lại còn vì chúng nó xưng danh hiệu Bảo Kế Phật. Do thiện căn ấy, chúng nó được sanh lên trời. Nay đến chỗ ta, hoan hỷ nghe pháp, ta đều sẽ thọ ký Bồ Đề cho họ).

5.25.2. Giải thích danh xưng của phẩm này

“Trưởng giả tử” (con ông trưởng giả) là nêu ra cha để nói về con, biểu thị chủng tánh tôn quý. Lưu Thủy: Dùng hạnh để nêu tên. Nêu rõ hạnh ấy thù thắng. Lại nữa, bản thân ông ta cũng là trưởng giả; vì để phân biệt với cha mà lại gọi thêm là Tử. Do có đức nuôi nấng người khác, kéo dài mạng sống của cá, nên hiệu là Trưởng Giả. Lưu Thủy có hai nghĩa: Một là có thể khiến cho nước chảy, hai là có thể ban cho nước. Từ hạnh mà đặt tên, ở đây là cùng nêu bày đức và hạnh. Phẩm này nói cặn kẽ chuyện ấy; do vậy, đặt tên như thế.

5.25.3. Giải thích vấn nạn

Hỏi: Vì sao chẳng gọi là phẩm Cứu Ngư?

Đáp: Lưu Thủy có ý nghĩa rộng rãi, vì cứu cá mà cũng dính dáng đến các loài khác. Do vậy, chẳng chỉ gọi tên [phẩm này] là phẩm Cứu Ngư!

5.25.4. Giải thích kinh văn

5.25.4.1. Tán thán tổng kết khả năng y thuật của trưởng giả tử

(Kinh) Nhĩ thời, Phật cáo Bồ Đề thụ thần: - Thiện Nữ Thiên! Nhĩ thời, trưởng giả tử Lưu Thủy, ư vãng tích thời, tại Thiên Tự Tại Quang vương quốc nội, liệu chư chúng sanh sở hữu bệnh khổ, linh đắc bình phục, thọ an ổn lạc. Thời, chư chúng sanh dĩ bệnh trừ cố, đa tu phước nghiệp, quảng hành huệ thí, dĩ tự hoan ngu, tức cộng vãng nghệ trưởng giả tử sở, hàm sanh tôn kính, tác như thị ngôn: “Thiện tai! Thiện tai! Đại trưởng giả tử! Thiện năng tư trưởng phước đức chi sự, tăng ích ngã đẳng an ổn thọ mạng. Nhân kim thật thị đại lực y vương, từ bi Bồ Tát diệu nhàn y dược, thiện liệu chúng sanh vô lượng bệnh khổ”. Như thị xưng thán châu biến thành ấp.

(經)爾時佛告菩提樹神：善女天！爾時長者子流水，於往昔時在天自在光王國內療諸眾生所有病苦，令得平復受安隱樂。時諸眾生以病除故多修福業，廣行惠施以自歡娛。即共往詣長者子所，咸生尊敬，作如是言：善哉善哉！大長者子！善能滋長福德之事，增益我等安隱壽命。仁今實是大力醫王，慈悲菩薩妙閑醫藥，善療眾生無量病苦。如是稱歎周遍城邑。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đức Phật bảo thần cây Bồ Đề: - Thiện Nữ Thiên! Lúc bấy giờ, trưởng giả tử Lưu Thủy trong thời xưa kia, ở trong nước của vua Thiên Tự Tại Quang, chữa trị tất cả bệnh khổ của các chúng sanh, khiến cho họ được bình phục, hưởng niềm vui an ổn. Khi đó, các chúng sanh do bệnh đã trừ, tu nhiều phước nghiệp, rộng hành bố thí rộng rãi để tự vui sướng, liền cùng nhau đến chỗ trưởng giả tử, đều sanh lòng tôn kính, nói như thế này: “Lành thay! Lành thay! Đại trưởng giả tử khéo có thể vun bồi sự phước đức, tăng thêm an ổn và thọ mạng cho chúng tôi. Nhân giả thật sự là bậc y vương đại lực, là bậc Bồ Tát từ bi khéo thông hiểu y dược, khéo chữa trị vô lượng bệnh khổ cho chúng sanh”. Ca ngợi như thế trọn khắp các thành ấp).

Kinh văn của phẩm này được chia thành bốn phần:

- Một, tán thán để kết lại khả năng y thuật [của trưởng giả tử Lưu Thủy].

- Hai, từ “Thiện Nữ Thiên” trở đi nói về hạnh cứu cá.

- Ba, từ “nhĩ thời, Phật cáo” (lúc bấy giờ, đức Phật bảo) trở đi, dung hội xưa nay để kết lại.

- Bốn, từ “nhĩ thời, đại chúng” (lúc bấy giờ, đại chúng) trở đi, lãnh ngộ, nương theo [pháp đã nói] mà học.

Phần thứ nhất lại gồm có bốn ý:

- Một, kết lại ý: Các bệnh đều trừ.

- Hai, từ “thời chư chúng sanh” (khi đó, các chúng sanh) trở đi, nói rõ: Đại chúng tăng thêm phước nghiệp.

- Ba, từ “tức cộng vãng nghệ” (liền cùng nhau đi tới), đại chúng đến lễ bái, tán thán [trưởng giả tử Lưu Thủy].

- Bốn, từ “như thị xưng thán” (ca ngợi như thế) trở đi, tổng kết danh tiếng [của Lưu Thủy].

5.25.4.2. Nói về hạnh cứu cá

5.25.4.2.1. Quyến thuộc của Bồ Tát

(Kinh) Thiện Nữ Thiên! Thời trưởng giả tử thê danh Thủy Kiên Tạng, hữu kỳ nhị tử, nhất danh Thủy Mãn, nhị danh Thủy Tạng.

(經)善女天!時長者子妻名水肩藏，有其二子，一名水滿、二名水藏。

(Kinh: Thiện Nữ Thiên! Khi đó, vợ của trưởng giả tử tên là Thủy Kiên Tạng, có hai con, một tên là Thủy Mãn, hai tên là Thủy Tạng).

Kế đó, nói về hạnh cứu cá. Kinh văn cũng chia thành bốn phần:

- Một, [chỉ ra] quyến thuộc của Bồ Tát.

- Hai, từ “thị thời, Lưu Thủy” (khi đó, Lưu Thủy) nói về chuyện cứu cá.

- Ba, từ “nhĩ thời, Thế Tôn” (lúc bấy giờ, đức Thế Tôn) trở đi, chư thiên nghe xong đều tán thán.

- Bốn, từ “Phật cáo Thiện Nữ Thiên” (đức Phật bảo Thiện Nữ Thiên) trở đi, nói về chuyện cá báo ân.

Đoạn này chính là phần thứ nhất.

5.25.4.2.2. Cứu cá

5.25.4.2.2.1. Bi tâm cứu khổ

5.25.4.2.2.1.1. Cứu nỗi khổ vì nước khô cạn

(Kinh) Thị thời, Lưu Thủy tương kỳ nhị tử, tiệm thứ du hành thành, ấp, tụ lạc, quá không trạch trung, thâm hiểm chi xứ, kiến chư cầm thú, sài lang, hồ, quắc, điêu thứu chi thuộc, thực huyết nhục giả, giai tất bôn phi, nhất hướng nhi khứ. Thời trưởng giả tử tác như thị niệm: “Thử chư cầm thú hà nhân duyên cố, nhất hướng phi khởi? Ngã đương tùy hậu, tạm vãng quán chi”. Tức tiện tùy khứ, kiến hữu đại trì, danh viết Dã Sanh. Kỳ thủy tương tận. Ư thử trì trung, đa hữu chúng ngư. Lưu Thủy kiến dĩ, sanh đại bi tâm. Thời hữu thụ thần, thị hiện bán thân, tác như thị ngữ: “Thiện tai! Thiện tai! Thiện nam tử! Nhữ hữu thật nghĩa danh Lưu Thủy giả, khả mẫn thử ngư, ưng dữ kỳ thủy. Hữu nhị nhân duyên, danh vi Lưu Thủy: Nhất, năng lưu thủy; nhị, năng dữ thủy. Nhữ kim ưng đương tùy danh nhi tác”. Thị thời, Lưu Thủy vấn thụ thần ngôn: “Thử ngư đầu số vi hữu kỷ hà?” Thụ thần đáp viết: “Số mãn thập thiên”. Thiện Nữ Thiên! Thời trưởng giả tử văn thị số dĩ, bội ích bi tâm. Thời thử đại trì vị nhật sở bạo, dư thủy vô kỷ. Thị thập thiên ngư tương nhập tử môn, toàn thân uyển chuyển, kiến thị trưởng giả, dĩ hữu sở hy, tùy trục chiêm thị, mục vị tằng xả. Thời trưởng giả tử kiến thị sự dĩ, trì thú tứ phương, dục mịch ư thủy, cánh bất năng đắc. Phục vọng nhất biên, kiến hữu đại thụ, tức tiện thăng thượng, chiết thủ chi diệp vị tác ấm lương. Phục cánh thôi cầu thị trì trung thủy tùng hà xứ lai. Tầm mịch bất dĩ, kiến nhất đại hà, danh viết Thủy Sanh. Thời thử hà biên hữu chư ngư nhân, vị thủ ngư cố, ư hà thượng lưu, huyền hiểm chi xứ, quyết khí kỳ thủy, bất linh hạ quá. Ư sở quyết xứ, tốt nan tu bổ, tiện tác thị niệm: “Thử nhai thâm tuấn, thiết bách thiên nhân, thời kinh tam nguyệt, diệc vị năng đoạn, huống ngã nhất nhân nhi kham tế biện”. Thời trưởng giả tử tốc hoàn bổn thành, chí đại vương sở, đầu diện lễ túc, khước trụ nhất diện, hiệp chưởng cung kính, tác như thị ngôn: “Ngã vị đại vương quốc độ nhân dân, trị chủng chủng bệnh, tất linh an ổn. Tiệm thứ du hành, chí kỳ không trạch, kiến hữu nhất trì, danh viết Dã Sanh. Kỳ thủy dục hạt, hữu thập thiên ngư, vị nhật sở bạo, tương tử bất cửu. Duy nguyện đại vương từ bi mẫn niệm, dữ nhị thập đại tượng, tạm vãng phụ thủy, tế bỉ ngư mạng, như ngã dữ chư bệnh nhân thọ mạng”. Nhĩ thời, đại vương tức sắc đại thần tốc tật dữ thử y vương đại tượng. Thời bỉ đại thần, phụng vương sắc dĩ, bạch trưởng giả tử: “Thiện tai đại sĩ! Nhân kim tự khả chí tượng cứu trung, tùy ý tuyển thủ nhị thập đại tượng, lợi ích chúng sanh, linh đắc an lạc”. Thị thời, Lưu Thủy cập kỳ nhị tử tương nhị thập đại tượng, hựu tùng tửu gia, đa tá bì nang, vãng quyết thủy xứ, dĩ nang thịnh thủy, tượng phụ chí trì, tả trí trì trung. Thủy tức di mãn, hoàn phục như cố.

(經)是時流水將其二子漸次遊行城邑聚落，過空澤中深險之處，見諸禽獸犲狼狐玃鵰鷲之屬食血肉者，皆悉奔飛一向而去。時長者子作如是念：此諸禽獸何因緣故一向飛起？我當隨後暫往觀之。即便隨去，見有大池名曰野生，其水將盡。於此池中多有眾魚，流水見已生大悲心。時有樹神示現半身作如是語：善哉善哉！善男子！汝有實義名流水者，可愍此魚，應與其水。有二因緣名為流水：一能流水、二能與水。汝今應當隨名而作。是時流水問樹神言：此魚頭數為有幾何？樹神答曰：數滿十千。善女天！時長者子聞是數已，倍益悲心。時此大池為日所暴，餘水無幾。是十千魚將入死門，旋身宛轉，見是長者以有所希，隨逐瞻視目未曾捨。時長者子見是事已，馳趣四方欲覓於水，竟不能得。復望一邊見有大樹，即便昇上折取枝葉為作蔭涼。復更推求是池中水從何處來。尋覓不已，見一大河名曰水生。時此河邊有諸漁人，為取魚故於河上流懸險之處決棄其水，不令下過。於所決處卒難修補，便作是念：此崖深峻，設百千人時經三月亦未能斷，況我一人而堪濟辨。時長者子速還本城，至大王所，頭面禮足却住一面，合掌恭敬作如是言：我為大王國土人民治種種病悉令安隱。漸次遊行至其空澤，見有一池名曰野生，其水欲涸，有十千魚為日所暴，將死不久。唯願大王慈悲愍念，與二十大象暫往負水濟彼魚命，如我與諸病人壽命。爾時大王即勅大臣速疾與此醫王大象。時彼大臣奉王勅已，白長者子：善哉大士？仁今自可至象厩中隨意選取二十大象，利益眾生令得安樂。是時流水及其二子將二十大象，又從酒家多借皮囊，往決水處以囊盛水，象負至池瀉置池中，水即彌滿還復如故。

(Kinh: Khi đó, Lưu Thủy dẫn hai con lần lượt du hành thành, ấp, xóm làng, qua nơi chằm[1] trống là chỗ sâu hiểm, thấy các loài cầm thú, sói, cáo, khỉ đột, chim ưng, kên kên, là các loài ăn máu thịt, thảy đều rảo chạy, hoặc bay theo một hướng. Khi đó, trưởng giả tử nghĩ như thế này: “Các cầm thú này do nhân duyên nào mà bay, chạy theo cùng một hướng? Ta hãy nên theo sau để tạm đến xem sao”. Liền đi theo chúng, thấy có một cái ao lớn, tên là Dã Sanh, nước ao sắp cạn. Ở trong cái ao ấy, có khá nhiều cá. Lưu Thủy thấy rồi, sanh tâm đại bi. Khi đó, có thần cây thị hiện nửa người, nói như thế này: “Lành thay! Lành thay! Thiện nam tử! Ông có tên mang ý nghĩa chân thật là Lưu Thủy, đáng nên thương xót những con cá này, hãy nên cho chúng nó nước. Có hai nhân duyên mà tên là Lưu Thủy: Một, có thể khiến cho nước chảy, hai là có thể ban cho nước. Ông nay hãy nên thuận theo tên mà làm”. Khi đó, Lưu Thủy hỏi thần cây rằng: “Số lượng cá này là bao nhiêu?” Thần cây đáp rằng: “Số tròn mười ngàn”. Thiện Nữ Thiên! Khi đó, trưởng giả nghe con số ấy xong, bi tâm càng tăng gấp bội. Khi đó, cái ao lớn ấy bị mặt trời nung, nước chẳng còn sót lại được mấy! Mười ngàn con cá ấy sắp lâm vào chỗ chết, xoay mình quằn quại, thấy vị trưởng giả ấy cho là có hy vọng, dõi mắt nhìn theo, mắt chưa từng lơi. Khi đó, trưởng giả tử thấy chuyện ấy rồi, lục tìm bốn phương, muốn tìm kiếm nước, trọn chẳng thể được. Lại nhìn ra xa, thấy một bên ao có cây to, liền trèo lên đó, bẻ lấy cành lá để che mát. Lại còn truy tìm nước trong ao ấy từ đâu chảy đến. Dõi tìm chẳng ngơi, thấy một con sông lớn, tên là Thủy Sanh. Khi đó, bên sông ấy có các ngư dân, vì muốn bắt cá, ở trên thượng nguồn của sông, ở chỗ hiểm trở, đào bới cho nước [chảy sang chỗ khác], chẳng để cho chảy xuống hạ lưu. Ở chỗ họ đào phá, rốt cuộc khó thể tu bổ, [Lưu Thủy] liền nghĩ thế này: “Vách núi này cao hiểm, dẫu trăm ngàn người suốt cả ba tháng cũng chưa thể sửa chữa xong, huống hồ một mình ta mà có thể làm nổi ư!” Khi đó, trưởng giả tử mau chóng trở về thành của mình, tới chỗ đại vương, đầu mặt lễ dưới chân vua, đứng qua một bên, chắp tay, cung kính, tâu như thế này: “Thần vì nhân dân trong cõi nước của đại vương trị các thứ bệnh, khiến họ đều an ổn. Thần lần lượt du hành, đến chỗ chằm vắng, thấy có một cái ao, tên là Dã Sanh. Nước ao sắp khô cạn, có mười ngàn con cá bị mặt trời hun, chẳng bao lâu sẽ chết hết. Kính mong đại vương từ bi nghĩ tưởng thương xót, ban cho thần hai mươi con voi lớn để tạm đi chở nước cứu mạng lũ cá ấy, như thần đã ban thọ mạng cho các bệnh nhân”. Lúc bấy giờ, đại vương liền sắc truyền đại thần nhanh chóng trao voi lớn cho vị y vương này. Khi đó, vị đại thần ấy vâng theo sắc chỉ của nhà vua, thưa với trưởng giả tử: “Lành thay đại sĩ! Nhân giả nay có thể tự tới chỗ chuồng voi, tùy ý chọn lựa hai mươi con voi lớn để lợi ích chúng sanh, khiến cho họ được an vui”. Lúc ấy, Lưu Thủy và hai con dẫn hai mươi con voi lớn, lại mượn từ tiệm rượu nhiều túi da, đến chỗ bị đào bới, dùng túi đựng nước, voi chở tới ao, đổ nước vào trong ao. Nước liền tràn đầy, trở lại như cũ).

Kế đó, nói về chuyện cứu cá, có tám đoạn:

- Một, cha và con đi khắp nơi.

- Hai, từ “kiến chư cầm thú” (thấy các cầm thú) trở đi, nói về chuyện thấy tướng lạ.

- Ba, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, Bồ Tát suy nghĩ.

- Bốn, từ “tức tiện tùy khứ” (liền đi theo) trở đi, nghĩ xong, bèn đi xem.

- Năm, từ “kiến hữu đại trì” (thấy có cái ao lớn) trở đi, liền thấy cá sắp chết khô.

- Sáu, từ “Lưu Thủy kiến dĩ” (Lưu Thủy thấy rồi) trở đi, liền khởi bi tâm.

- Bảy, từ “thời hữu thụ thần” (khi đó, có thần cây) trở đi, thần cây khuyên cứu mạng. Trong ấy, có ba tiểu đoạn:

a) Một là [thần cây] hiện thân, vì là nạn gấp.

b) Hai, từ “tác như thị ngữ” (nói như thế này) trở đi là [thần cây] tán thán hòng dẫn dụ, mong mỏi [Lưu Thủy] sẽ phát tâm [cứu cá].

c) Ba, từ “thiện nam tử! Nhữ hữu thật nghĩa” (thiện nam tử! Ông có ý nghĩa chân thật) trở đi, [thần cây khuyên Lưu Thủy hãy hành xử] phù hợp với ý nghĩa của tên gọi. Trong tiểu đoạn này, lại có ba ý: Thứ nhất là nêu ra lời khuyên. Kế đó từ “hữu nhị nhân duyên” (có hai nhân duyên) trở đi, giải thích vì sao khuyên bảo. Từ “nhữ kim ưng đương” (ông nay hãy nên) trở đi là kết lại lời khuyên.

- Tám, từ “thị thời Lưu Thủy” (khi đó, Lưu Thủy) trở đi, nương theo lời thỉnh mà cứu giúp. Trong ấy, lại có sáu ý:

a) Một, [Lưu Thủy] hỏi số lượng [cá trong ao] là bao nhiêu.

b) Hai, từ “thụ thần đáp viết” (thụ thần đáp rằng) trở đi, đáp có mười ngàn.

c) Ba, từ “Thiện Nữ Thiên” trở đi, [trưởng giả tử] càng tăng thêm lòng từ bi.

d) Bốn, từ “thời thử đại trì” (khi đó, cái ao to ấy) trở đi, nói về lũ cá đang chịu khổ.

e) Năm, từ “kiến thị trưởng giả” (thấy vị trưởng giả ấy), các con cá mong được cứu.

f) Sáu, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó trưởng giả tử) trở đi, từ bi ra sức cứu giúp. Trong ấy, lại có hai điều: Một là bi tâm cứu khổ, hai là từ “phục cánh tư duy” (lại tư duy) trở đi, từ tâm ban vui. Do vậy, kinh nói: “Diễn thuyết chánh pháp lạc, năng vi hậu thế thọ lạc nhân cố” (diễn nói niềm vui chánh pháp, sẽ có thể là cái nhân để được hưởng vui trong đời sau).

Điều thứ nhất là “cứu khổ” gồm có hai đoạn: Một là “cho nước”, hai là từ “Thiện Nữ Thiên! Thời trưởng giả” (Thiện Nữ Thiên! Khi đó, trưởng giả) trở đi, là thí thực.

“Cho nước” gồm mười một ý:

* Thoạt đầu là tìm cầu khắp nơi, nhưng chẳng có nước.

* Hai, từ “phục vọng nhất biên” (lại dõi nhìn thấy một bên) trở đi, [bẻ cành lá] che mát [ao cá].

* Ba, từ “phục cánh thôi cầu” (lại truy tìm) trở đi, tìm tòi nguồn nước của ao.

* Bốn, từ “thời thử hà biên” (khi đó, ở bên sông ấy) trở đi, thấy nguồn nước bị triệt phá.

* Năm, từ “tiện tác thị niệm” (liền nghĩ như thế này) trở đi, nghĩ khó thể tu bổ.

* Sáu, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, xin voi từ nơi vua.

* Bảy, từ “nhĩ thời, đại vương” (lúc bấy giờ, đại vương) trở đi, vua sắc truyền ban cho.

* Tám, từ “thời bỉ đại thần” (khi đó, vị đại thần đó) trở đi, viên quan chưởng quản cho tùy ý chọn lựa.

* Chín, từ “thị thời Lưu Thủy” (khi đó, Lưu Thủy) trở đi, được voi toại nguyện.

* Mười, từ “hựu tùng tửu gia” (lại từ tiệm rượu) trở đi, mượn túi rượu.

* Mười một, “vãng quyết thủy xứ” (đến chỗ nguồn nước bị đào phá) trở đi, chở nước đổ thêm vào ao để ao được đầy nước trở lại.

5.25.4.2.2.1.2. Thí thức ăn

(Kinh) Thiện Nữ Thiên! Thời trưởng giả tử ư trì tứ biên, châu toàn nhi thị, thời bỉ chúng ngư diệc phục tùy trục, tuần ngạn nhi hành. Thời trưởng giả tử phục tác thị niệm: “Chúng ngư hà cố tùy ngã nhi hành? Tất vị cơ hỏa chi sở não bức, phục dục tùng ngã cầu sách ư thực. Ngã kim đương dữ”. Nhĩ thời, trưởng giả tử Lưu Thủy cáo kỳ tử ngôn: “Nhữ thủ nhất tượng tối đại lực giả, tốc chí gia trung, khải phụ trưởng giả, gia trung sở hữu khả thực chi vật, nãi chí phụ mẫu thực đạm chi phần, cập dĩ thê tử, nô tỳ chi phần, tất giai thâu thủ, tức khả trì lai”. Nhĩ thời, nhị tử thọ phụ giáo dĩ, thừa tối đại tượng, tốc vãng gia trung, chí tổ phụ sở, thuyết như thượng sự, thâu thủ gia trung khả thực chi vật, trí ư tượng thượng, tật hoàn phụ sở, chí bỉ trì biên. Thị thời, Lưu Thủy kiến kỳ tử lai, thân tâm hỷ dược, toại thủ phạn thực, biến tán trì trung, ngư đắc thực dĩ, tất giai bão túc.

(經)善女天！時長者子於池四邊周旋而視，時彼眾魚亦復隨逐循岸而行。時長者子復作是念：眾魚何故隨我而行？必為饑火之所惱逼，復欲從我求索於食。我今當與。爾時長者子流水告其子言：汝取一象最大力者，速至家中啟父長者，家中所有可食之物，乃至父母食啗之分，及以妻子奴婢之分，悉皆收取，即可持來。爾時二子受父教已，乘最大象速往家中，至祖父所說如上事，收取家中可食之物，置於象上疾還父所至彼池邊。是時流水見其子來身心喜躍，遂取飯食遍散池中，魚得食已悉皆飽足。

(Kinh: Thiện Nữ Thiên! Khi đó, trưởng giả tử đi vòng quanh bốn phía của ao để nhìn ngắm, các con cá lúc ấy cũng lại bơi theo vòng quanh bờ. Lúc ấy, trưởng giả tử lại nghĩ như thế này: “Lũ cá vì sao bơi theo ta? Ắt là bị lửa đói bức bách khổ não, lại muốn tìm kiếm thức ăn từ nơi ta. Ta nay sẽ ban cho”. Lúc bấy giờ, trưởng giả tử Lưu Thủy bảo con rằng: “Con lấy một con voi có sức mạnh lớn nhất, mau chóng về nhà, thưa với ông nội rằng: Trong nhà tất cả thứ có thể ăn được, cho đến thứ để cha mẹ ăn uống, cùng với phần thức ăn thuộc về vợ con, nô tỳ, thảy đều thu thập, lập tức mang đến đây”. Lúc bấy giờ, hai con vâng lời cha dạy, cỡi con voi to nhất, mau chóng trở về nhà, tới chỗ ông nội, thưa chuyện trên đây, thâu thập các thứ có thể ăn được trong nhà, đặt lên voi, nhanh chóng trở về chỗ cha, tới bên bờ ao đó. Khi ấy, Lưu Thủy thấy con đến, thân tâm mừng rỡ, hớn hở, liền lấy cơm và thức ăn rải khắp trong ao. Cá được ăn rồi, thảy đều no đủ).

Kế đó, điều thứ hai trong “bi tâm cứu khổ” là “thí thức ăn”, có mười hai ý:

- Một, trưởng giả đi quanh ao nhìn ngó.

- Hai, từ “thời bỉ chúng ngư” (khi đó, các con cá) trở đi, cá cũng bơi theo nhìn [trưởng giả].

- Ba, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, trưởng giả quán niệm.

- Bốn, từ “tất vị cơ hỏa” (ắt bị lửa đói) trở đi, biết cá khốn khổ.

- Năm, từ “ngã kim đương dữ” (ta nay sẽ ban cho) trở đi, từ tâm nghĩ ban cho cá [thức ăn].

- Sáu, từ “nhĩ thời, trưởng giả tử” (lúc bấy giờ, trưởng giả tử) trở đi, sai con [trở về nhà] lấy thức ăn.

- Bảy, từ “nhĩ thời, nhị tử” (lúc bấy giờ, hai con) trở đi, con đến chỗ ông nội thưa chuyện.

- Tám, “từ thâu thủ gia trung” (thâu thập trong nhà) trở đi, lấy được lương thực trở về.

- Chín, từ “thị thời Lưu Thủy” (khi đó, Lưu Thủy) trở đi, trưởng giả tâm hoan hỷ.

- Mười, từ “toại thủ phạn thực” (liền lấy cơm và thức ăn) trở đi, thí khắp cho cá.

- Mười một, từ “ngư đắc thực dĩ” (cá được ăn rồi) trở đi, cá do vậy được no đủ.

(Kinh) Tiện tác thị niệm: - Ngã kim thí thực, linh ngư đắc mạng. Nguyện ư lai thế, đương thí pháp thực, sung tế vô biên.

(經)便作是念：我今施食令魚得命，願於來世當施法食充濟無邊。

(Kinh: Liền nghĩ như thế này: - Ta nay thí thực, khiến cho cá được sống, nguyện trong đời sau sẽ thí pháp thực cứu trọn khắp vô biên).

Kế đó, ý thứ mười hai [trong phần “thí thực”] là trưởng giả phát nguyện.

5.25.4.2.2.2. Từ tâm ban vui

5.25.4.2.2.2.1. Trưởng giả tử tự suy nghĩ

(Kinh) Phục cánh tư duy: - Ngã tiên tằng ư không nhàn lâm xứ, kiến nhất bật-sô độc Đại Thừa kinh, thuyết thập nhị duyên sanh thậm thâm pháp yếu. Hựu kinh trung thuyết: “Nhược hữu chúng sanh lâm mạng chung thời, đắc văn Bảo Kế Như Lai danh giả, tức sanh thiên thượng”. Ngã kim đương vị thị thập thiên ngư diễn thuyết thậm thâm thập nhị duyên khởi, diệc đương xưng thuyết Bảo Kế Phật danh. Nhiên Thiệm Bộ châu hữu nhị chủng nhân: Nhất giả, thâm tín Đại Thừa; nhị giả, bất tín hủy tý, diệc đương vị bỉ tăng trưởng tín tâm.

(經)復更思惟：我先曾於空閑林處，見一苾芻讀大乘經，說十二緣生甚深法要。又經中說：若有眾生臨命終時，得聞寶髻如來名者，即生天上。我今當為是十千魚演說甚深十二緣起，亦當稱說寶髻佛名。然贍部洲有二種人：一者深信大乘；二者不信毀訾，亦當為彼增長信心。

(Kinh: Rồi lại suy nghĩ: - Trước kia, ta từng ở chỗ rừng vắng, thấy một vị bật-sô đọc kinh Đại Thừa, nói pháp yếu mười hai duyên sanh rất sâu. Trong kinh còn nói: “Nếu có chúng sanh khi sắp mạng chung, được nghe danh hiệu của Bảo Kế Như Lai, liền sanh lên trời”. Ta nay nên vì mười ngàn con cá này diễn nói mười hai duyên khởi rất sâu, cũng nên xưng nói danh hiệu Bảo Kế Phật. Nhưng châu Thiệm Bộ có hai loại người. Một là tin sâu Đại Thừa, hai là chẳng tin, hủy báng, ta cũng nên tăng trưởng tín tâm cho chúng nó).

Kế đó, phần thứ hai trong chuyện cứu cá là “từ tâm ban vui”, có hai ý:

- Một, trong tâm tự tư duy.

- Hai, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, thực hiện chuyện lợi lạc.

Trong phần thứ nhất, lại có ba ý:

- Một, nghĩ đến pháp trước kia đã được nghe.

- Hai, từ “ngã kim” (ta nay) trở đi, nghĩ sẽ vì cá mà nói.

- Ba, từ “nhiên Thiệm Bộ” (nhưng châu Thiệm Bộ) trở đi, cũng kiêm hành lợi người, tức là phần kinh văn phía sau nói: Do cá được lợi ích bèn báo ân; trưởng giả, vua quan v.v… do nghe chuyện ấy đều phát khởi tín tâm sâu xa.

Ba đoạn kinh văn theo thứ tự [dễ thấy]!

5.25.4.2.2.2.2. Vì cá thuyết pháp

5.25.4.2.2.2.2.1. Xưng danh hiệu Phật

(Kinh) Thời trưởng giả tử tác như thị niệm: “Ngã nhập trì trung, khả vị chúng ngư thuyết thâm diệu pháp”. Tác thị niệm dĩ, tức tiện nhập thủy, xướng ngôn: - Nam mô quá khứ Bảo Kế Như Lai, Ứng, Chánh Biến Tri, Minh Hạnh Túc, Thiện Thệ, Thế Gian Giải, Vô Thượng Sĩ, Điều Ngự Trượng Phu, Thiên Nhân Sư, Phật, Thế Tôn. Thử Phật vãng tích tu Bồ Tát hạnh thời, tác thị thệ nguyện: “Ư thập phương giới, sở hữu chúng sanh, lâm mạng chung thời, văn ngã danh giả, mạng chung chi hậu, đắc sanh Tam Thập Tam Thiên”.

(經)時長者子作如是念：我入池中，可為眾魚說深妙法。作是念已即便入水，唱言：南謨過去寶髻如來、應、正遍知、明行足、善逝、世間解、無上士、調御丈夫、天人師、佛、世尊。此佛往昔修菩薩行時作是誓願：於十方界所有眾生，臨命終時聞我名者，命終之後得生三十三天。

(Kinh: Khi đó, trưởng giả tử nghĩ như thế này: “Ta vào trong ao, có thể vì lũ cá nói pháp sâu mầu”. Nghĩ như thế xong, liền vào trong nước, xướng rằng: - Nam-mô quá khứ Bảo Kế Như Lai, Ứng, Chánh Biến Tri, Minh Hạnh Túc, Thiện Thệ, Thế Gian Giải, Vô Thượng Sĩ, Điều Ngự Trượng Phu, Thiên Nhân Sư, Phật, Thế Tôn. Vị Phật này xưa kia khi tu Bồ Tát hạnh, đã thệ nguyện như thế này: “Trong mười phương thế giới, tất cả chúng sanh, khi sắp mạng chung, nghe danh hiệu của ta, sau khi mạng chung, được sanh lên cõi trời Tam Thập Tam”).

Kế đó là thực hiện lợi lạc bên ngoài, có hai phần:

- Một, nghĩ muốn vào trong ao.

- Hai, từ “tác thị niệm” (nghĩ như thế) trở đi, tạo lợi ích cho cá. Trong ấy, lại có hai ý:

a. Một là xưng danh hiệu Phật.

b. Từ “nhĩ thời, Lưu Thủy” (lúc bấy giờ, Lưu Thủy) trở đi, vì cá nói pháp sâu, cũng chính là khiến cho kẻ chưa tin sẽ tin, khiến cho kẻ đã tin sẽ hiểu.

Trong phần thứ nhất, trước là xưng danh hiệu Phật, từ “thử Phật vãng tích” (vị Phật này xưa kia) trở đi, giải thích nguyên do vì sao xưng danh hiệu vị Phật ấy.

5.25.4.2.2.2.2. Vì cá nói pháp sâu xa

5.25.4.2.2.2.2.1. Hiển thuyết

5.25.4.2.2.2.2.1.1. Nêu chung duyên khởi

(Kinh) Nhĩ thời, Lưu Thủy phục vị trì ngư, diễn thuyết như thị thậm thâm diệu pháp.

(經)爾時流水復為池魚演說如是甚深妙法。

(Kinh: Lúc bấy giờ, Lưu Thủy lại vì cá trong ao diễn nói diệu pháp rất sâu như thế này).

Kế đó, vì cá thuyết pháp, gồm hai phần:

- Một, hiển thuyết.

- Hai, mật thuyết.

Hoặc có thể nói: Trước hết, thuyết pháp khiến cho cá hiểu; sau đó, nói chú ngữ để thủ hộ. Trong phần thứ nhất, lại có hai ý:

- Một là nêu chung.

- Hai là giải thích riêng biệt.

Đoạn này là nêu chung.

(Kinh) Thử hữu cố bỉ hữu, thử sanh cố bỉ sanh.

(經)此有故彼有，此生故彼生。

(Kinh: Do cái này có nên cái kia có, do cái này sanh nên cái kia sanh).

Kế đó, có hai đoạn giải thích:

- Một, tạp nhiễm duyên khởi, tức là xét theo thứ tự lưu chuyển sanh tử [để luận định duyên khởi].

- Hai, từ “thử diệt, cố bỉ diệt” (do cái này diệt nên cái kia diệt), tức là nói về thanh tịnh duyên khởi, tức là xét [duyên khởi] theo thứ tự hoàn diệt (từ việc diệt mối duyên khởi sau cùng để truy ngược lại về cội gốc của duyên khởi).

Nhưng hai loại duyên khởi đều có hai loại quán hạnh thuận và nghịch; ở đây, đều nói theo chiều thuận, nhằm liên tưởng hai thứ nghịch quán.

Trong phần thứ nhất, lại có hai ý:

- Một, nêu riêng.

- Hai, từ “sở vị” (tức là nói) trở đi là giải thích riêng.

Đoạn này thuộc ý thứ nhất. Theo quyển bốn của Tạp Tập Luận, có ba loại duyên sanh: Một là vô tác duyên sanh, hai là vô thường duyên sanh, ba là thế dụng duyên sanh. Hai loại duyên sanh đầu tiên bao gồm hết thảy hữu vi, loại duyên sanh thứ ba dựa theo pháp hữu tình. Nhưng các kinh luận phần nhiều dựa theo mười hai chi duyên khởi để biện định, vì đó là căn bản. Nói “thử hữu, cố bỉ hữu” (do cái này có nên cái kia có) v.v… theo thứ tự chính là hai loại đầu (vô tác duyên sanh và vô thường duyên sanh). Đối Pháp (A Tỳ Đạt Ma) nói: “[Nói] ‘do cái này có, nên cái kia có’ là nói theo nghĩa vô tác duyên sanh, [hàm nghĩa] chỉ do có duyên, nên mới có quả pháp, chẳng phải là duyên theo tác dụng thật sự có thể sanh ra quả pháp. Nay vì phá chấp trước của ngoại đạo khăng khăng cho rằng ‘Đại Phạm, Thần Ngã[2] thật sự có tác dụng làm cái nhân cho muôn vật’, mà nói ‘chẳng phải là duyên theo tác dụng thật sự có thể sanh ra quả pháp’. Cũng nhằm phá chấp trước hư vọng ‘không có nhân’ của ngoại đạo, cho nên nói ‘do cái này có, nên cái kia có’. [Nói] ‘do cái này sanh, nên cái kia sanh’ tức là nói theo ý nghĩa ‘vô thường duyên sanh’, chẳng phải là do pháp vô sanh làm nhân, thiếu khuyết pháp được sanh mà được thành lập. Điều này nhằm phá [chấp trước của ngoại đạo cho rằng] ‘thường pháp làm nhân có thể sanh ra các pháp’, và cũng ngăn trở các tông phái trong vị lai như Hóa Địa Bộ[3] v.v… do chấp ‘mười hai chi duyên khởi vô vi, có thể khiến cho duyên khởi sanh ra, chẳng bị tạp loạn’, mà nói ‘cũng chẳng phải là pháp vô sanh làm nhân, khuyết thiếu pháp được sanh mà được thành lập’. Nói ‘rất sâu’ thì có năm loại, tức là nhân rất sâu, tướng rất sâu, sanh rất sâu, trụ rất sâu, chuyển rất sâu; đấy chính là ý nghĩa rất sâu vậy”. Nói cặn kẽ thì như bộ luận ấy đã nói.

5.25.4.2.2.2.2.1.2. Giải thích riêng về duyên khởi

(Kinh) Sở vị vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức duyên danh sắc, danh sắc duyên lục xứ, lục xứ duyên xúc, xúc duyên thọ, thọ duyên ái, ái duyên thủ, thủ duyên hữu, hữu duyên sanh, sanh duyên lão tử ưu bi khổ não. Thử diệt cố bỉ diệt, sở vị vô minh diệt tắc hành diệt, hành diệt tắc thức diệt, thức diệt tắc danh sắc diệt, danh sắc diệt tắc lục xứ diệt, lục xứ diệt tắc xúc diệt, xúc diệt tắc thọ diệt, thọ diệt tắc ái diệt, ái diệt tắc thủ diệt, thủ diệt tắc hữu diệt, hữu diệt tắc sanh diệt, sanh diệt tắc lão tử diệt, lão tử diệt tắc ưu bi khổ não diệt. Như thị thuần cực khổ uẩn tất giai trừ diệt.

(經)所謂無明緣行，行緣識，識緣名色，名色緣六處，六處緣觸，觸緣受，受緣愛，愛緣取，取緣有，有緣生，生緣老死憂悲苦惱。此滅故彼滅，所謂無明滅則行滅，行滅則識滅，識滅則名色滅，名色滅則六處滅，六處滅則觸滅，觸滅則受滅，受滅則愛滅，愛滅則取滅，取滅則有滅，有滅則生滅，生滅則老死滅，老死滅則憂悲苦惱滅。如是純極苦蘊悉皆除滅。

(Kinh: Tức là vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức duyên danh sắc, danh sắc duyên lục xứ, lục xứ duyên xúc, xúc duyên thọ, thọ duyên ái, ái duyên thủ, thủ duyên hữu, hữu duyên sanh, sanh duyên lão tử ưu bi khổ não. Do cái này diệt nên cái kia diệt, chính là vô minh diệt nên hành diệt, hành diệt nên thức diệt, thức diệt nên danh sắc diệt, danh sắc diệt nên lục xứ diệt, lục xứ diệt nên xúc diệt, xúc diệt nên thọ diệt, thọ diệt nên ái diệt, ái diệt nên thủ diệt, thủ diệt nên hữu diệt, hữu diệt nên sanh diệt, sanh diệt nên lão tử diệt, lão tử diệt nên ưu bi khổ não diệt. Thuần là khổ uẩn tột cùng như thế thảy đều trừ diệt).

Kế đó, giải thích riêng về duyên khởi; đây chính là loại thứ ba, tức thế dụng duyên sanh. Do các pháp hữu vi có nhân duyên khác biệt, mỗi pháp đều có thế dụng (thế lực và tác dụng) [riêng biệt], cho nên Đối Pháp nói: “Lại nữa, tuy các pháp là vô tác, vô thường, nhưng do chẳng tùy thuộc một pháp làm duyên mà hết thảy các quả sanh ra, vì các pháp mỗi mỗi đều có công năng sai biệt”. Kinh Thập Địa dạy: “Tử biệt ly thời, ý căn tương đối danh Ưu, ngũ căn tương đối vi Khổ, xuất thanh đề khốc danh Bi, ngu nhân tâm nhiệt danh Não” (Khi chết, biệt ly, đối ứng với ý căn mà nói là Ưu, đối ứng với năm căn mà nói là Khổ, khóc lóc phát ra tiếng là Bi, kẻ ngu tâm bứt rứt là Não). Đấy là thứ tự sanh khởi do nương theo tạp nhiễm. Từ “thử diệt, cố bỉ diệt” (do cái này diệt, nên cái kia diệt) trở đi là nói theo thứ tự trừ diệt theo thanh tịnh thuận quán. Kinh văn gồm ba phần: Một là nêu ra, hai là giải thích, ba là từ “như thị thuần cực” trở đi nhằm kết lại phần biệt thích.

Đối với ý nghĩa duyên khởi, đại lược dùng bốn môn phân biệt:

- Một, nêu ra cái Thể.

- Hai, giải thích danh xưng.

- Ba, quán hạnh.

- Bốn, vấn đáp.

5.25.4.2.2.2.2.1.2.1. Biện định cái Thể của từng chi duyên khởi

Trước hết, đối với cái Thể của chi Vô Minh [trong mười hai chi duyên khởi] thì trong Phiền Não Chướng, từ trong sự chấp giữ, phân biệt của chánh chi, có thể phát khởi, cảm nhận tổng báo và biệt báo, hoặc chỉ cảm vời tổng báo. Đó là cái Thể của chi Vô Minh; kiêm chi thì bao gồm cả câu sanh phân biệt (sự phân biệt sẵn có từ lúc mới sanh ra) để làm cái Thể của Vô Minh. Thành Duy Thức, quyển thứ tám chép: “Vô minh ở đây chỉ có thể chấp giữ cái có thể phát khởi cảm vời nghiệp thiện ác chánh yếu trong đời sau”. Lại nói: “Phát khởi nghiệp cảm chánh yếu chỉ thấy cái được đoạn trừ, còn phát khởi nghiệp cảm phụ trợ thì bất định. Điều này cũng bao gồm tương ứng với bất cộng triền và tùy miên”.

Thể của chi Hành bao gồm thân, ngữ, ý nghiệp thiện và bất thiện, chỉ cảm vời tổng báo, và bao gồm hai thứ tổng nghiệp và biệt nghiệp cảm vời làm tánh. Nếu chỉ cảm biệt báo thì chẳng phải là chi Hành. Vì thế, Duy Thức nói: “Tức là cái được phát khởi bèn gọi là Hành. Do vậy, hết thảy thuận hiện thọ nghiệp (nghiệp lãnh nhận theo chiều thuận trong hiện tại) và biệt trợ đương nghiệp (nghiệp để trợ giúp hòng phát khởi cái quả trong tương lai) đều chẳng thuộc về chi Hành. Nó cũng bao gồm hiện chủng, nhờ vào biểu sắc[4] của cả hai nghiệp thân và ngữ, thật sự chỉ là Tư”.

Thể của chi Thức chỉ chấp giữ chủng tử thuộc Dị Thục Thức[5] thứ tám. Vì thế, Duy Thức Luận viết: “Thức chủng (chủng tử của Thức) ở đây là cái nhân của bổn thức, chỉ chấp lấy chủng tử của Dị Thục Thức thứ tám được cảm vời bởi chi Hành. Thoạt đầu, do kết lại mà sanh khởi, tổng báo làm chủ, chẳng bao gồm hiện hành[6] và các chuyển thức khác”. Có chỗ nói bao gồm cả hiện hành và sáu thức, tức là nói chung về chi Thức, chẳng phải là luận định về Thể [của chi Thức trong mười hai chi duyên khởi]. Và dựa theo phần vị sanh khởi trong tương lai và hiện tại mà nói chung là “hiện hành”. Vì thế, Duy Thức Luận nói: “Do thời cố định mà chẳng có ý nghĩa hiện hành, cho đến chi Thọ cũng giống như thế”.

Đối với cái Thể của chi Danh Sắc, Duy Thức Luận nói: “Trừ ba cái nhân sau đó, các nhân khác đều thuộc về chủng tử của Danh Sắc. Ba cái nhân sau đó, theo thứ tự tên gọi của chúng mà chính là ba loại sau”. Đấy là nói năm chi chẳng tạp loạn, nói theo duyên khởi thật sự được nhóm họp bởi Hành trong một sát-na. Thật ra, năm chi thuộc về nhân như Thức v.v… cũng chẳng có thứ tự. Duy Thức Luận nói: “Dựa theo thứ tự sẽ hiện hành mà nói. Nếu xét theo hiện hành, không chỉ nghiệp cảm chẳng phải là Thể của thật sự của mỗi chi. Nói theo phần vị, chủng tử dị thục của sáu căn được gọi là chi Lục Xứ. Chủng tử dị thục của Xúc và Thọ thuộc vào chi Xúc và chi Thọ. Ngoại trừ bốn thứ ấy, các pháp dị thục khác đều gọi là chi Danh Sắc”. Nhưng Khế Kinh hễ nói tới Danh thì tức là bốn Uẩn (Thọ, Tưởng, Hành, Thức), chẳng phải là Sắc, còn Sắc thì như Yết Lạt Lam[7] v.v… cũng là dựa theo hiện hành và phiếm chỉ danh sắc, chẳng phải thật sự là chi Danh Sắc. Như nói “Thức và Danh Sắc nương tựa lẫn nhau, giống như cỏ lau buộc lại thành bó”, cũng là nói theo hiện hành và phiếm chỉ danh sắc. Nói về Danh thì nói thông thường, điều thứ bảy là Danh. Nếu không, thí dụ về bó lau sẽ chẳng thành được! Lại xét theo sự thật để bàn về cái Thể của chi Danh Sắc, Danh chỉ là hai Uẩn, Thọ là chi Thọ, còn Thức là Ý Xứ. Do luận nói Danh Sắc và Lục Xứ chẳng phải là giả, chẳng phải xen tạp, lại nói “trừ ba nhân sau”. Nếu như vậy, sao có thể nói “Danh tức là bốn Uẩn chẳng phải Sắc”? Điều này cũng chẳng mâu thuẫn, vì trong phần trước đã dung thông rồi. Luận lại giải thích rằng: “Hoặc là nói Danh Sắc gồm chung cả năm cái nhân, trong số đó, tùy thuộc cái nhân nào thù thắng mà lập ra bốn thứ kia, tổng và biệt của Lục Xứ và Thức cũng thế. Vì thế, trong kinh chỉ nói Danh là bốn thứ Uẩn, tức là xét theo tên gọi chung. Nếu chia thành năm chi, tức là dựa theo sự sai biệt để nói”.

Chánh thể của Ái cũng chỉ là câu sanh (vốn sẵn có từ lúc mới sanh), [tác dụng giúp đỡ] bổ trợ, tăng trưởng của nó thì bất định. Vì thế, Duy Thức nói: “Chánh nhuận sanh[8] chỉ có tu mới đoạn được”. Luận Du Già Sư Địa còn nói: “Các phiền não trong toàn thể các giới đều có thể nhuận sanh”, tức là nói bao gồm tác dụng bổ trợ. Lại còn chấp mê sự, tuy duyên chung với nội pháp và ngoại pháp, nhưng luận phần nhiều nói “duyên theo ngoại cảnh mà sanh” thì gọi là chi Ái.

Chánh thể của chi Thủ bao gồm hết thảy các câu sanh phiền não, cái bổ trợ nó thì gồm cả các phân biệt [phiền não]. Có chỗ chỉ nói Ái tăng trưởng thì gọi là Thủ. Duy Thức Luận nói: “Tuy trong chi Thủ bao gồm các phiền não khác, nhưng Ái nhuận sanh thù thắng, nên nói là Ái tăng trưởng. Lại do dựa theo thứ tự trước sau mà tách Ái và Thủ thành hai, chứ nó thật sự bao gồm các món Hoặc (phiền não) khác”. Hai chi Ái và Thủ đều bao gồm chủng tử và hiện hành, chi Hữu tức là chủng tử nơi cái quả của năm món trước đó như Hành, Thức v.v… được Ái và Thủ nhuận sanh, đổi thành tên gọi là Hữu. Có chỗ chỉ nói nghiệp được gọi là chi Hữu. Duy Thức Luận dung hội rằng: “Đấy là vì có thể cảm vời dị thục quả”. Có chỗ chỉ nói năm món như Thức v.v… được gọi là chi Hữu. Duy Thức Luận viết: “Do năm món như Thức v.v… đích thân sanh ra Sanh, Lão, Tử trong tương lai. Các thứ ấy chỉ là chủng tử, không bao gồm hiện hành”.

Đối với Thể của Sanh, Thành Duy Thức nói: “Bắt đầu từ Trung Hữu cho đến Bổn Hữu[9] chưa từng suy biến, đều thuộc về chi Sanh”. Đối với cái Thể của Lão Tử, Duy Thức Luận nói: “Các giai đoạn suy biến được gọi chung là Lão, thân hoại mạng chung bèn gọi là Tử. Thể của hai chi này gồm chung Ngũ Uẩn, chỉ là hiện hành, thuộc về dị thục quả”. Thập Địa Luận nói: “Mười hai hữu chi đều có lúc kết nhân và lúc sanh quả”, tức là gộp chung chủng tử và hiện hành v.v… Kinh Duyên Khởi giải rằng: “Năng sở dẫn sanh nhất thời nhi hữu, thứ đệ tuyên thuyết, nghĩa loại vô biệt” (cái có thể dẫn khởi sanh thành và cái được dẫn khởi để sanh thành đều là cùng lúc mà có, tuy được tuyên nói theo thứ tự, nhưng ý nghĩa chẳng khác biệt). Duy Thức Luận cũng nói: “Dựa theo tính chất đã nhuận sanh (giúp sức cho sanh khởi thành tựu) và dẫn sanh (dẫn đến sự sanh khởi) đồng thời, lúc nhuận sanh và lúc chưa nhuận sanh, ắt chẳng đồng thời được”. Đó là nói theo tướng, chẳng phải là xét theo thật thể, đều là hiện hành và chủng tướng. Ưu bi khổ não do lão tử mà khởi, chẳng thuộc về Chi (chẳng thuộc vào mười hai chi duyên khởi).

5.25.4.2.2.2.2.1.2.2. Giải thích danh xưng

Chỉ giải thích danh xưng chung, chẳng giải thích riêng biệt. Như kinh Duyên Khởi và Đối Pháp Luận đã giải thích khá nhiều, nay dựa theo luận Du Già Sư Địa, giải thích đại lược theo bốn cách:

- Một, do phiền não trói buộc, nhiều lượt sanh khởi, tiến vào các đường, nên gọi là Duyên Khởi. Đấy là cách giải thích dựa theo chữ Duyên và chữ Khởi.

- Hai, dựa theo chuyện rành rành là các duyên nhanh chóng tan diệt rồi lại tiếp tục hòa hợp mà sanh, nên gọi là Duyên Khởi. Đây là cách giải thích theo ý nghĩa “sanh diệt trong từng sát-na”. Cách giải thích này nhằm vạch rõ khác với quan niệm của Đại Chúng Bộ[10] v.v… cho là pháp vô vi, và cũng vạch rõ chẳng phải là thuyết “một kỳ có bốn tướng” của Chánh Lượng Bộ[11].

- Ba, các duyên đã qua đi, nhưng chẳng lìa bỏ, nương theo sự liên tục của chính nó mà sanh khởi. Vì thế, gọi là Duyên Khởi. Như nói “do cái này có mà cái kia có, do cái này sanh mà cái kia sanh”, chẳng phải là nghĩa nào khác, như đã giải thích trong phần trước.

- Bốn, trong đời quá khứ đã hiểu biết tánh của duyên, bình đẳng, liên tục khởi lên, bèn gọi là Duyên Khởi. Như đức Thế Tôn nói: “Ngã dĩ giác ngộ, bình đẳng tuyên thuyết” (Ta đã giác ngộ, bình đẳng tuyên nói). Đó gọi là lần lượt truyền nói, nên gọi là Duyên Khởi.

5.25.4.2.2.2.2.1.2.3. Quán hạnh

Đối với quán hạnh, có hai cách quán riêng biệt:

- Một, nương theo cách quán tạp nhiễm.

- Hai, nương theo cách quán thanh tịnh.

Mỗi cách quán đều có hai loại thuận và nghịch. Vì thế, Đối Pháp quyển thứ tư chép rằng:

“Do tạp nhiễm thuận nghịch, do thanh tịnh thuận nghịch. ‘Tạp nhiễm thuận’ là nói theo thứ tự lưu chuyển, tức là vô minh duyên hành cho tới sanh duyên lão tử, tức là sanh khởi theo thứ tự của sanh tử.

‘Tạp nhiễm nghịch’ tức là dựa theo các Đế an lập để nói, có hai thứ khác nhau:

- Một là viễn phương tiện quán trước khi đạt tới Kiến Đạo, tạo thành bảy mươi bảy loại trí.

- Hai là cận phương tiện quán, tức là tạo thành bốn mươi bốn loại trí.

Hoặc là do hai đạo tư lương và gia hạnh khác biệt. Hoặc đều là gia hạnh, nhưng trước sau sai khác. Hơn nữa, bảy mươi bảy trí quán tức là duyên hiện ‘già, chết’ do ai mà có? Chính là do hiện sanh mà có già, chết. Lại nữa, quán chẳng phải do hiện sanh mà có già, chết, mà là do tự thân trong hiện tại tự mình tạo tác, liền thành hai trí. Duyên theo già chết trong quá khứ và vị lai cũng thế. Mỗi đằng đều có hai loại, tạo thành sáu phép Quán. Từ vô thỉ tới nay, hết thảy già chết đều do duyên nơi sanh, vị lai tuy chưa khởi, nhưng đã sẵn có ý nghĩa tạp nhiễm và hoàn diệt. Vì thế, nay quán tạp nhiễm, cũng thành hai trí. Trong tam tế (ba chặng thời gian, tức quá khứ, hiện tại, vị lai), thoạt đầu do chi Sanh mà có già chết, xét quả bèn có nhân, cái trí suy lường cái nhân. Điều thứ hai là lại quán “chẳng phải là không do sanh mà có già, chết”, đó là cái trí suy xét cái nhân. Trước là [chấp trước] “không có nhân mà sanh”, sau là phá [chấp trước] như tự nhiên sanh v.v… Lìa khỏi sự suy lường hư vọng của ngoại đạo. Điều thứ bảy, lại quán các chi [trong mười hai chi duyên khởi] chẳng thâu nhiếp các trí hữu lậu, do ý nghĩa Biến Tri (biết trọn khắp), được gọi là Pháp Trụ Trí (trí trụ nơi pháp). Biết trọn khắp giáo pháp duyên khởi trong ba đời, gọi là “chi chẳng thâu nhiếp”. Đối với lý của sáu duyên trước đều biết như thật, chính là Tư Tu Huệ, gọi là Chân Thật Trí. Thứ bảy, duyên theo giáo là Văn Huệ, gọi là Pháp Trụ Trí, cũng gọi là Giả Trí. Hợp thành bảy trí, như quán lão tử có bảy trí ấy, cho tới chi Hành cũng có bảy trí. Chỉ trừ vô minh, vô minh chẳng có nhân trí. Do sự khuyết thiếu ấy mà thành bảy mươi bảy trí[12]. Dị sanh và bậc thánh cũng đều cùng có.

“Bốn mươi bốn trí” tức quán già chết là Khổ Đế, quán Tập của già chết, Diệt của già chết, hạnh sẽ hướng đến để diệt già chết, cho đến quán Hành khổ, Hành tập, Hành diệt, hạnh tiến đến diệt Hành… Mười một chi, mỗi chi đều có bốn điều ấy, nên thành bốn mươi bốn trí. Do vô minh chẳng có nhân, cho nên chẳng phải là bốn mươi tám trí. Đấy là cách quán hữu lậu, nên gọi là Tạp Nhiễm. Hoặc là quán thể hữu lậu, hoặc quán pháp hữu lậu, bao gồm cả thánh trí. Kinh văn chỉ nói về thuận, chẳng nói tới nghịch.

Quán thanh tịnh thuận chính là do vô minh diệt nên hành diệt, cho đến do sanh diệt nên già chết diệt. Quán thuận theo thứ tự, đó là nói theo thứ tự đoạn trừ. Nghịch quán là [quán sát] do cái gì không có mà già chết không có? Do cái gì diệt mà già chết diệt? Cho đến do cái gì không có mà Hành không có? Do cái gì diệt mà Hành diệt? Đấy là dựa theo sự đắc quả, dựa theo tột cùng để quán. Do nói ngược thứ tự, khiến cho thành thục”.

5.25.4.2.2.2.2.1.2.4. Vấn đáp phân biệt

Hỏi: Vì sao các chỗ (các kinh luận) nói các chi Duyên Khởi thì [phán định] hoặc là hiện hành, hoặc là chủng tử, hoặc tổng, hoặc biệt, có nhiều thứ sai biệt?

Đáp: Tất cả các thứ sai biệt, phần lớn đã được dung thông trong quyển thứ tám của Thành Duy Thức Luận. Nay ở đây, nêu ra cái Thể [của các chi duyên khởi], thật ra đã dựa theo cách nói chánh yếu về duyên khởi trong Đại Thừa. Các thuyết khác bất đồng là do nói gộp chung các phần vị tương lai và hiện khởi, giả hay thật, chẳng phải là thứ tự của các phần vị dấy khởi trong hiện tại đều do nghiệp cảm vời. Hoặc có khi nói chung theo cả ba thừa, như đều có các căn thì gọi là Sắc, vô gián diệt ý v.v… thì gọi là Danh v.v…

Hỏi: Trong thứ tự quán, nếu nói là có Xứ, quán các chi Duyên Khởi cho đến Thức v.v… sẽ lui về đâu?

Đáp: Trong cách nghịch quán của tạp nhiễm duyên khởi, địa vị tu tập ban đầu là cận phương tiện quán an lập Đế, bèn nói như thế. Vì sao? Như quán lão tử khổ, lão tử tập, lão tử diệt, hạnh tiến nhập diệt của lão tử, cho đến tùy theo lẽ đáng nên mà lần lượt quán các Đế từ nỗi khổ do chi “già, chết” thuộc vào Khổ Đế. Trong duyên khởi, trước hết là quán sát theo chiều nghịch, dùng ba thứ tướng để quán chi Già Chết: Một là tế nhân duyên, hai là thô nhân duyên, ba là chẳng phải do nhân duyên bất định mà cảm vời sanh khởi. “Tế” tức là Ái, Thủ, Hữu; “thô” là nói tới cái Thể của chi Sanh. Do hai điều ấy sanh khởi mà có già, chết. Trong ấy có ý nói dựa theo chuyện gộp chung hai đời để quán tạp nhiễm duyên khởi. Quán “sẽ già chết”, tế sanh là nhân, tức Ái, Thủ, Hữu. Đối với pháp trong hiện tại là già chết, thô sanh là nhân thì chính là chi Sanh [trong mười hai chi duyên khởi]. Trừ hai thứ Sanh ấy ra, các thứ khác chắc chắn chẳng thể tạo ra cái quả “già, chết”, gọi là “chẳng phải bất định”. Đây cũng là suy xét cái nhân, gọi là “chẳng phải bất định”. Chuẩn theo đó, bèn biết hai thứ Sanh (tế sanh và thô sanh) là cái nhân của già chết, tức là suy tìm cái nhân vậy. Quán Tập của già chết, tuy quán Tập Đế của già chết cho đến Ái, đối với nỗi khổ trong đời sau và Tập Đế chưa phải là hỷ túc[13], lại quan sát các nhân duyên tụ tập sau đó, tạo thành các nỗi khổ trong hiện tại, gọi là “theo chiều nghịch, quán trọn khắp Thọ, Xúc, Lục Xứ, Danh Sắc và Thức”. Quán nỗi khổ trong vị lai là quán Khổ Đế trong tương lai, [quán] cái nhân của Tập là quán Tập Đế trong tương lai. Tập Đế của nỗi khổ trong tương lai do đâu mà có? Biết là do Tập trước kia sanh khởi, Thức là ngằn mé. Pháp hiện tại có khổ, đã biết khổ [trong hiện tại] là do Tập trước kia sanh khởi, chẳng cần lại quán điều ấy vì sao mà có!

Lại nữa, Danh Sắc ví như bó lau, lần lượt duyên theo nhau, chẳng có tác giả v.v… Vì thế, quan sát [theo chiều ngược] đến chi Thức thì bèn trở lại, cho nên chẳng quán đến các chi Hành và Vô Minh. Quán sát mười chi Khổ Tập như thế; kế đó quán Diệt Đế khởi đầu từ già chết cho đến vô minh vì sao sẽ diệt? Do chẳng tạo Vô Minh làm duyên cho chi Hành mới, sự khổ đó mới diệt. Theo thứ tự truy cầu mà chứng Diệt Đạo, nhớ lại xưa kia thầy trò trao truyền pháp duyên khởi, khiến cho chánh kiến thế gian được hiện khởi. Quán nhiều lượt như thế, khiến cho kiến tăng trưởng; đó là “nhiễm nghịch quán” (phép quán tạp nhiễm duyên khởi theo chiều nghịch). Đấy là quán già chết diệt và “hạnh dẫn đến Diệt” liền đạt tới vô minh. Trong ấy, lại dựa theo hai thứ thuộc chi già chết trong hiện tại và vị lai cùng cái nhân của chúng, lược đi không nói đến già chết và cái nhân của nó trong quá khứ. Lại nữa, đã diệt thì chẳng mong cầu đoạn nó, do hữu tác Tứ Đế mà gộp lại để quan sát. Nếu vận dụng bảy mươi bảy trí thì tức là ba đời khác biệt.

Lại có thể hiểu: Hoặc là duyên theo già chết trong hiện tại để quán cận nhân và viễn nhân, các nhân ấy đều thuộc quá khứ, tức là [quán ngược lại] tới chi Ái. Nếu quán sự già chết trong vị lai, [sẽ quán] từ Hữu đến Ái. Trước Ái sẽ là nỗi khổ trong vị lai, tức là hãy nên quán theo thứ tự. Nếu không, chủng tử chẳng phải là cái duyên xoay vần. Nếu dựa theo cách giải thích trong phần trước, thì đối với già chết trong hiện tại và vị lai chính là hợp quán (gộp chung lại để quán), quán cái nhân [của hai thứ già chết ấy] là biệt quán. Trong cách giải thích thuộc đoạn này thì đối với cái nhân là hợp quán, đối với già chết là biệt quán. Không chỉ nghịch quán đối với chi Già Chết, mà quán Tập Khổ trong vị lai cũng là nghịch quán.

Hỏi: Hoặc có chỗ nói “quán từ Vô Minh tới Sanh liền ngưng” là vì sao vậy?

Đáp: Đó là nói theo căn cơ và sự ham thích truy cầu nhân quả, do già chết chẳng có quả, cho nên chỉ nói đến Sanh.

Hỏi: Có người nói “chỉ quán theo chiều nghịch đến chi Danh Sắc mà thôi” là vì lẽ nào?

Đáp: Dựa theo chi “chủng tử của nghiệp là Thức” để nói, do Thức được gồm thâu trong Danh Sắc.

5.25.4.2.2.2.2.2. Mật thuyết

(Kinh) Thuyết thị pháp dĩ, phục vị thuyết thập nhị duyên khởi tương ứng Đà La Ni viết: - Đát điệt tha: Tỳ chiết nễ, tỳ chiết nễ, tỳ chiết nễ, tăng tắc chỉ nễ, tăng tắc chỉ nễ, tăng tắc chỉ nễ, tỳ nhĩ nễ, tỳ nhĩ nễ, tỳ nhĩ nễ, sa ha. Đát điệt tha: Na nhĩ nễ, na nhĩ nễ, na nhĩ nễ, sát trĩ nễ, sát trĩ nễ, sát trĩ nễ, táp bát rị thiết nễ, táp bát rị thiết nễ, táp bát rị thiết nễ, sa ha. Đát điệt tha: Bệ đạt nễ, bệ đạt nễ, bệ đạt nễ, trất lý sắt nễ nễ, trất lý sắt nễ nễ, trất lý sắt nễ nễ, ổ ba địa nễ, ổ ba địa nễ, ổ ba địa nễ, sa ha. Đát điệt tha: Bà tỳ nễ, bà tỳ nễ, bà tỳ nễ, đồ để nễ, đồ để nễ, đồ để nễ, đồ ma nễ nễ, đồ ma nễ nễ, đồ ma nễ nễ, sa ha.

(經)說是法已，復為說十二緣起相應陀羅尼曰：怛姪他。毘折儞。毘折儞。毘折儞。僧塞枳儞。僧塞枳儞。僧塞枳儞。毘爾儞。毘爾儞。毘爾儞。莎訶。怛姪他。那弭儞。那弭儞。那弭儞。殺雉儞。殺雉儞。殺雉儞。颯鉢哩設儞。颯鉢哩設儞。颯鉢哩設儞。莎訶。怛姪他。薜達儞。薜達儞。薜達儞。窒里瑟儞儞。窒里瑟儞儞。窒里瑟儞儞。鄔波地儞。鄔波地儞。鄔波地儞。莎訶。怛姪他。婆毘儞。婆毘儞。婆毘儞。闍底儞。闍底儞。闍底儞。闍摩儞儞。闍摩儞儞。闍摩儞儞。莎訶。

(Kinh: Nói pháp ấy rồi, lại vì chúng nó nói Đà La Ni tương ứng với mười hai duyên khởi rằng: - Đát điệt tha: Tỳ chiết nễ, tỳ chiết nễ, tỳ chiết nễ, tăng tắc chỉ nễ, tăng tắc chỉ nễ, tăng tắc chỉ nễ, tỳ nhĩ nễ, tỳ nhĩ nễ, tỳ nhĩ nễ, sa ha. Đát điệt tha: Na mi nễ, na mi nễ, na mi nễ, sát trĩ nễ, sát trĩ nễ, sát trĩ nễ, táp bát rị thiết nễ, táp bát rị thiết nễ, táp bát rị thiết nễ, sa ha. Đát điệt tha: Bệ đạt nễ, bệ đạt nễ, bệ đạt nễ, trất lý sắt nễ nễ, trất lý sắt nễ nễ, trất lý sắt nễ nễ, ổ ba địa nễ, ổ ba địa nễ, ổ ba địa nễ, sa ha. Đát điệt tha: Bà tỳ nễ, bà tỳ nễ, bà tỳ nễ, đồ để nễ, đồ để nễ, đồ để nễ, đồ ma nễ nễ, đồ ma nễ nễ, đồ ma nễ nễ, sa ha).

Kế đó, phần thứ hai [trong phần “vì cá thuyết pháp”] là mật thuyết duyên khởi. Trước là kết lại phần trước, nêu bày [sẽ nói thần chú]; kế đó là nói thần chú.

5.25.4.2.2.3. Chư thiên nghe nói, tán thán

(Kinh) Nhĩ thời, Thế Tôn vị chư đại chúng thuyết trưởng giả tử tích duyên chi thời, chư nhân thiên chúng thán vị tằng hữu. Thời Tứ Đại Thiên Vương các ư kỳ xứ, dị khẩu đồng âm, tác như thị thuyết: - Thiện tai Thích Ca tôn, thuyết diệu pháp minh chú, sanh phước trừ chúng ác, thập nhị chi tương ứng. Ngã đẳng diệc thuyết chú, ủng hộ như thị pháp. Nhược hữu sanh vi nghịch, bất thiện tùy thuận giả, đầu phá tác thất phần, do như lan hương sao. Ngã đẳng ư Phật tiền, cộng thuyết kỳ chú viết: Đát điệt tha, hế lý mế, yết thê kiện đà rị, chiên đồ lý địa lệ, tao phạt lệ, thạch hế phạt lệ, bổ ra bố lệ đoản mạt để, khi ra mạt để, đạt địa mục khế, cũ rô bà, mẫu rô bà, cụ đồ mẫu rô kiện đề, đỗ rô, đỗ rô, tỳ lệ. Ế nê tất nê đạp bễ, đạt đạp bễ, ổ tất đát rị, ô suất trá la phạt để, át lạt sa phạt để, bát đỗ ma phạt để, câu tô ma phạt để, sa ha.

(經)爾時世尊為諸大眾說長者子昔緣之時，諸人天眾歎未曾有。時四大天王各於其處，異口同音作如是說：善哉釋迦尊，說妙法明呪，生福除眾惡，十二支相應。我等亦說呪，擁護如是法，若有生違逆，不善隨順者，頭破作七分，猶如蘭香梢。我等於佛前，共說其呪曰。怛姪他。呬哩謎。揭睇健陀哩。旃荼里地囇。騷伐囇。　石呬伐囇。補𡆆布囇短末底。崎囉末底。達地目契。寠嚕婆。母嚕婆。具荼母嚕健提。杜嚕。杜嚕。毘囇。翳泥悉泥沓媲。達沓媲。鄔悉怛哩。烏率吒囉伐底。頞剌娑伐底。鉢杜摩伐底。俱蘇摩伐底。莎訶。

(Kinh: Lúc bấy giờ, khi đức Thế Tôn vì các đại chúng nói duyên xưa kia của trưởng giả tử, các chúng trời, người than là “chưa từng có”. Khi đó, tứ đại thiên vương mỗi vị ở chỗ mình, khác miệng cùng tiếng, nói như thế này: - Lành thay đấng Thích Ca, nói diệu pháp, minh chú, sanh phước, trừ các ác, tương ứng mười hai chi. Chúng con cũng nói chú, ủng hộ pháp như thế. Nếu kẻ sanh trái nghịch, kẻ chẳng khéo tùy thuận, đầu vỡ làm bảy miếng, giống như ngọn lan hương. Chúng con đối trước Phật, cùng nói chú ấy rằng: “Đát điệt tha, hế lý mê, yết thê kiện đà rị, chiên đồ lý địa lệ, tao phạt lệ, thạch hế phạt lệ, bổ ra bố lệ đoản mạt để, khi ra mạt để, đạt địa mục khế, cũ rô bà, mẫu rô bà, cụ đồ mẫu rô kiện đề, đỗ rô, đỗ rô tỳ lệ. Ế nê tất nê đạp bễ, đạt đạp bễ, ổ tất đát rị, ô suất trá la phạt để, át lạt sa phạt để, bát đỗ ma phạt để, câu tô ma phạt để, sa ha”).

Kế đó, phần thứ ba trong “hạnh cứu cá” là chư thiên nghe nói đều tán thán, có ba ý:

- Một, nêu ra [ý tán thán].

- Hai, từ “thời chư đại chúng” (khi đó, các đại chúng) trở đi, đại chúng cùng hoan hỷ.

- Ba, từ “thời, tứ thiên vương” (khi đó, bốn thiên vương) trở đi, tán thán riêng, lại gồm hai ý:

a. Tán thán lời đức Phật nói.

b. Nói chú, nguyện thủ hộ.

Điều thứ nhất là “tán thán lời Phật dạy” lại có hai ý: Một là nêu ra, hai là tán thán. Sau đó, từ “ngã đẳng diệc thuyết chú” (chúng con cũng nói chú) trở đi, là nguyện ủng hộ lần thứ hai, có ba ý:

- Hai câu đầu là nêu ra.

- Bốn câu kế đó nhằm khuyên răn.

- Từ “ngã đẳng ư Phật tiền” (chúng con đối trước Phật) trở đi là nói chú.

5.25.4.2.2.4. Cá báo ân

(Kinh) Phật cáo Thiện Nữ Thiên: - Nhĩ thời, trưởng giả tử Lưu Thủy cập kỳ nhị tử, vị bỉ trì ngư thí thủy, thí thực, tịnh thuyết pháp dĩ, câu cộng hoàn gia. Thị trưởng giả tử Lưu Thủy phục ư hậu thời, nhân hữu tụ hội, thiết chúng kỹ nhạc, túy tửu nhi ngọa. Thời thập thiên ngư đồng thời mạng quá, sanh Tam Thập Tam Thiên, khởi như thị niệm: “Ngã đẳng dĩ hà thiện nghiệp nhân duyên, sanh thử thiên trung?” Tiện tương vị viết: “Ngã đẳng tiên ư Thiệm Bộ châu nội, đọa bàng sanh trung, cộng thọ ngư thân. Trưởng giả tử Lưu Thủy thí ngã đẳng thủy, cập dĩ phạn thực. Phục vị ngã đẳng thuyết thậm thâm pháp thập nhị duyên khởi, cập Đà La Ni, phục xưng Bảo Kế Như Lai danh hiệu. Dĩ thị nhân duyên, năng linh ngã đẳng đắc sanh thử thiên. Thị cố, ngã kim hàm ưng nghệ bỉ trưởng giả tử sở, báo ân cúng dường”. Nhĩ thời, thập thiên thiên tử tức ư thiên một, chí Thiệm Bộ châu đại y vương sở. Thời trưởng giả tử tại cao lâu thượng, an ổn nhi thụy. Thời thập thiên thiên tử cộng dĩ thập thiên chân châu anh lạc, trí kỳ đầu biên. Phục dĩ thập thiên trí kỳ túc xứ. Phục dĩ thập thiên trí ư hữu hiếp. Phục dĩ thập thiên trí tả hiếp biên. Vũ mạn-đà-la hoa, ma ha mạn-đà-la hoa, tích chí vu tất, quang minh phổ chiếu. Chủng chủng thiên nhạc xuất diệu âm thanh, linh Thiệm Bộ châu hữu thùy miên giả, giai tất giác ngụ. Trưởng giả tử Lưu Thủy diệc tùng thụy ngụ. Thị thời, thập thiên thiên tử vị cúng dường dĩ, tức ư không trung, phi đằng nhi khứ. Ư Thiên Tự Tại Quang vương quốc nội, xứ xứ giai vũ thiên diệu liên hoa. Thị chư thiên tử phục chí bổn xứ không trạch trì trung, vũ chúng thiên hoa, tiện ư thử một, hoàn thiên cung điện, tùy ý tự tại, thọ ngũ dục lạc. Thiên Tự Tại Quang vương chí thiên hiểu dĩ, vấn chư đại thần: “Tạc dạ hà duyên hốt hiện như thị hy hữu thụy tướng, phóng đại quang minh?” Đại thần đáp ngôn: “Đại vương đương tri: Hữu chư thiên chúng ư trưởng giả tử Lưu Thủy gia trung, vũ tứ thập thiên chân châu anh lạc, cập thiên mạn-đà-la hoa, tích chí vu tất”. Vương cáo thần viết: “Nghệ trưởng giả gia, hoán thủ kỳ tử”. Đại thần thọ sắc, tức chí kỳ gia, phụng tuyên vương mạng, hoán trưởng giả tử. Thời trưởng giả tử tức chí vương sở, vương viết: “Hà duyên tạc dạ thị hiện như thị hy hữu thụy tướng?” Trưởng giả tử ngôn: “Như ngã tư thổn, định ưng thị bỉ trì nội chúng ngư, như kinh sở thuyết mạng chung chi hậu, đắc sanh Tam Thập Tam Thiên. Bỉ lai báo ân, cố hiện như thị hy kỳ chi tướng”. Vương viết: “Hà dĩ đắc tri?” Lưu Thủy đáp viết: “Vương khả khiển sứ, tịnh ngã nhị tử, vãng bỉ trì sở, nghiệm kỳ hư thật, bỉ thập thiên ngư vi tử, vi hoạt?” Vương văn thị ngữ, tức tiện khiển sứ cập tử, hướng bỉ trì biên, kiến kỳ trì trung đa hữu mạn-đà-la hoa tích thành đại tụ, chư ngư tịnh tử. Kiến dĩ trì hoàn, vị vương quảng thuyết. Vương văn thị dĩ, tâm sanh hoan hỷ, thán vị tằng hữu!

(經)佛告善女天：爾時長者子流水及其二子，為彼池魚施水施食并說法已，俱共還家。是長者子流水復於後時，因有聚會設眾妓樂醉酒而臥。時十千魚同時命過，生三十三天，起如是念：我等以何善業因緣生此天中？便相謂曰：我等先於贍部洲內墮傍生中共受魚身，長者子流水施我等水及以飯食，復為我等說甚深法十二緣起及陀羅尼，復稱寶髻如來名號，以是因緣能令我等得生此天。是故我今咸應詣彼長者子所報恩供養。爾時十千天子即於天沒至贍部洲大醫王所。時長者子在高樓上安隱而睡，時十千天子共以十千真珠瓔珞置其頭邊，復以十千置其足處，復以十千置於右脇，復以十千置左脇邊，雨曼陀羅華、摩訶曼陀羅華積至于膝，光明普照，種種天樂出妙音聲，令贍部洲有睡眠者皆悉覺寤。長者子流水亦從睡寤，是時十千天子為供養已，即於空中飛騰而去，於天自在光王國內處處皆雨天妙蓮華。是諸天子復至本處空澤池中雨眾天華，便於此沒還天宮殿，隨意自在受五欲樂。天自在光王至天曉已，問諸大臣：昨夜何緣忽現如是希有瑞相，放大光明？大臣答言：大王當知，有諸天眾於長者子流水家中雨四十千真珠瓔珞及天曼陀羅華積至于膝。王告臣曰：詣長者家，喚取其子。大臣受勅即至其家，奉宣王命喚長者子。時長者子即至王所，王曰：何緣昨夜示現如是希有瑞相？長者子言：如我思忖，定應是彼池內眾魚，如經所說命終之後得生三十三天。彼來報恩，故現如是希奇之相。王曰：何以得知？流水答曰：王可遣使并我二子往彼池所驗其虛實，彼十千魚為死為活？王聞是語，即便遣使及子向彼池邊，見其池中多有曼陀羅華積成大聚，諸魚竝死。見已馳還，為王廣說。王聞是己，心生歡喜，歎未曾有。

(Kinh: Đức Phật cáo Thiện Nữ Thiên: - Lúc bấy giờ, trưởng giả tử Lưu Thủy và hai con vì cá trong ao đó thí nước, thí thức ăn, và thuyết pháp xong, đều cùng trở về nhà. Vị trưởng giả tử Lưu Thủy ấy lại vào lúc sau, do có tụ hội, bày các thứ kỹ nhạc, say rượu mà nằm. Khi đó, mười ngàn con cá cùng lúc xả mạng, sanh lên Tam Thập Tam Thiên, dấy lên ý nghĩ như thế này: “Chúng ta do nhân duyên nghiệp lành nào mà sanh trong cõi trời này?” Liền nói với nhau rằng: “Chúng ta trước kia ở trong châu Thiệm Bộ, đọa làm bàng sanh, cùng mang thân cá. Trưởng giả tử Lưu Thủy thí nước và cho chúng ta ăn. Lại vì chúng ta nói pháp rất sâu là mười hai duyên khởi và Đà La Ni, lại xưng danh hiệu Bảo Kế Như Lai. Do nhân duyên ấy, có thể khiến cho chúng ta được sanh lên cõi trời này. Vì thế, ta nay đều nên tới chỗ trưởng giả tử để báo ân, cúng dường”. Lúc bấy giờ, mười ngàn thiên tử liền biến mất trên trời, đến chỗ đại y vương trong châu Thiệm Bộ. Khi đó, trưởng giả tử ở trên lầu cao, nằm ngủ an ổn. Khi ấy, mười ngàn thiên tử cùng dùng mười ngàn chuỗi anh lạc bằng chân châu đặt bên cạnh đầu ông ta. Lại dùng mười ngàn chuỗi đặt ở nơi chân. Lại dùng mười ngàn chuỗi đặt ở hông phải. Lại dùng mười ngàn chuỗi đặt ở bên hông trái. Mưa hoa mạn-đà-la, hoa ma ha mạn-đà-la, dồn lại cao tới đầu gối, quang minh chiếu trọn khắp. Các thứ nhạc trời vang ra âm thanh mầu nhiệm, khiến cho kẻ đang ngủ trong châu Thiệm Bộ thảy đều tỉnh giấc. Trưởng giả tử Lưu Thủy cũng tỉnh giấc. Khi đó, mười ngàn thiên tử đã cúng dường xong, liền ở trong hư không bay đi. Trong nước của vua Thiên Tự Tại Quang, nơi nơi đều mưa hoa sen mầu nhiệm cõi trời. Các vị thiên tử ấy lại tới trong ao nơi chằm trống xứ ấy, mưa các thứ hoa trời, rồi biến mất tại đó, trở về cung điện trời, tùy ý tự tại hưởng năm thứ dục lạc. Vua Thiên Tự Tại Quang tới sáng, hỏi các đại thần: “Đêm qua do duyên gì mà bỗng hiện tướng tốt lành hiếm có như thế, tỏa quang minh lớn?” Đại thần tâu rằng: “Đại vương nên biết: Có các vị trời ở trong nhà của trưởng giả tử Lưu Thủy mưa bốn mươi ngàn chuỗi anh lạc chân châu và hoa mạn-đà-la cõi trời dồn lại cao đến đầu gối”. Vua bảo bầy tôi rằng: “Đến nhà trưởng giả, gọi con ông ta [vào chầu]”. Đại thần vâng theo sắc chỉ, liền đến nhà đó, tuyên nói lệnh vua đòi trưởng giả tử [vào chầu]. Khi đó, trưởng giả tử liền tới chỗ vua, vua nói: “Duyên gì mà đêm qua thị hiện tướng tốt lành hiếm có như thế?” Trưởng giả tử nói: “Như thần suy nghĩ, chắc chắn phải là lũ cá trong cái ao đó, như kinh đã nói sau khi mạng chung, được sanh lên Tam Thập Tam Thiên. Họ đến báo ân, cho nên hiện tướng hiếm lạ như thế”. Vua nói: “Làm sao biết được?” Lưu Thủy đáp rằng: “Vua có thể sai sứ và hai con của thần đến chỗ ao ấy, kiểm nghiệm thật giả, xem mười ngàn con cá ấy còn sống hay đã chết rồi?” Vua nghe lời ấy, liền sai sứ giả và con ông ta tới bên ao ấy. Họ thấy trong ao có nhiều hoa mạn-đà-la tích tụ thành đống lớn, lũ cá đều chết hết. Thấy rồi, họ vội vã trở về, tâu vua cặn kẽ. Vua nghe chuyện ấy xong, tâm sanh hoan hỷ, than là chưa từng có).

Kế đó, phần thứ tư trong chuyện cứu cá là “cá báo ân”. Kinh văn chia thành mười bốn đoạn:

- Một, ba vị đại sĩ trở về nhà.

- Hai, từ “thị trưởng giả tử” (vị trưởng giả tử ấy) trở đi, trưởng giả tử say rượu, nằm ngủ.

- Ba, từ “thời, thập thiên ngư” (khi đó, mười ngàn con cá) trở đi, cá qua đời, sanh lên trời.

- Bốn, từ “khởi như thị niệm” (dấy lên ý niệm như thế này) trở đi, nghĩ biết túc nghiệp.

- Năm, từ “thị cố ngã kim” (vì thế, ta nay) trở đi, bàn luận phải nên báo ân.

- Sáu, từ “nhĩ thời, thập thiên” (lúc bấy giờ, mười ngàn) trở đi, chư thiên báo ân. Trong ấy, lại có ba ý:

a. Từ trời giáng xuống.

b. Từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, báo đức.

c. Từ “tiện ư thử một” (liền biến mất nơi đây) trở đi, xong việc, trở về trời.

Trong phần “báo đức”, có ba ý:

* Một là báo ân trưởng giả.

* Hai là từ “ư Thiên Tự Tại Quang vương” (ở chỗ vua Thiên Tự Tại Quang) trở đi, báo ơn quốc vương, do vua cho mượn voi, lại còn hộ trì Phật pháp, khiến cho ta được nghe.

* Ba là từ “thị chư thiên tử” (các thiên tử ấy) trở đi, báo ân chỗ sanh.

- Bảy, từ “Thiên Tự Tại Quang vương” trở đi, vua hỏi về điềm lành.

- Tám, từ “đại thần đáp ngôn” (đại thần đáp rằng) trở đi, quần thần đáp cặn kẽ.

- Chín, từ “vương cáo thần viết” (vua bảo bầy tôi rằng) trở đi, vua sai sứ giả gọi tới.

- Mười, từ “thời trưởng giả tử” (khi đó, trưởng giả tử) trở đi, trưởng giả nghe theo lệnh đòi.

- Mười một, từ “vương viết” (vua nói) trở đi, vua đích thân hỏi.

- Mười hai, từ “trưởng giả tử ngôn” (trưởng giả tử nói) trở đi, trưởng giả trả lời cặn kẽ.

- Mười ba, từ “vương viết hà dĩ” (vua nói vì sao) trở đi, kiểm nghiệm thật giả.

- Mười bốn, từ “vương văn thị” (vua nghe điều ấy) trở đi, sanh lòng tin, hoan hỷ.

5.25.4.3. Kết lại, dung hội xưa nay

(Kinh) Nhĩ thời, Phật cáo Bồ Đề thụ thần: - Thiện Nữ Thiên! Nhữ kim đương tri, tích thời trưởng giả tử Lưu Thủy giả, tức ngã thân thị, Trì Thủy trưởng giả tức Diệu Tràng thị. Bỉ chi nhị tử, trưởng tử Thủy Mãn tức Ngân Tràng thị. Thứ tử Thủy Tạng tức Ngân Quang thị. Bỉ Thiên Tự Tại Quang vương giả, tức nhữ Bồ Đề thụ thần thị. Thập thiên ngư giả tức thập thiên thiên tử thị. Nhân ngã vãng tích dĩ thủy tế ngư, dữ thực linh bão, vị thuyết thậm thâm thập nhị duyên khởi, tịnh thử tương ứng Đà La Ni chú, hựu vị xưng bỉ Bảo Kế Phật danh. Nhân thử thiện căn, đắc sanh thiên thượng, kim lai ngã sở, hoan hỷ thính pháp. Ngã giai đương vị thọ ư A Nậu Đa La Tam Miệu Tam Bồ Đề ký, thuyết kỳ danh hiệu. Thiện Nữ Thiên! Như ngã vãng tích ư sanh tử trung, luân hồi chư hữu, quảng vi lợi ích, linh vô lượng chúng sanh tất linh thứ đệ thành Vô Thượng Giác, dữ kỳ thọ ký. Nhữ đẳng giai ưng cần cầu xuất ly, vật vi phóng dật.

(經)爾時佛告菩提樹神：善女天！汝今當知昔時長者子流水者即我身是，持水長者即妙幢是。彼之二子，長子水滿即銀幢是，次子水藏即銀光是。彼天自在光王者即汝菩提樹神是，十千魚者即十千天子是。因我往昔以水濟魚與食令飽，為說甚深十二緣起，并此相應陀羅尼呪，又為稱彼寶髻佛名，因此善根得生天上，今來我所歡喜聽法，我皆當為授於阿耨多羅三藐三菩提記、說其名號。善女天！如我往昔於生死中輪迴諸有廣為利益，令無量眾生悉令次第成無上覺，與其授記。汝等皆應勤求出離，勿為放逸。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đức Phật bảo thần cây Bồ Đề: - Thiện Nữ Thiên! Bà nay nên biết, trưởng giả tử Lưu Thủy xưa kia chính là thân ta. Trưởng giả Trì Thủy nay chính là Diệu Tràng. Hai con của ông ta, con trưởng là Thủy Mãn tức là Ngân Tràng. Con thứ là Thủy Tạng tức Ngân Quang. Vua Thiên Tự Tại Quang chính là bà, thần cây Bồ Đề. Mười ngàn con cá tức là mười ngàn thiên tử. Do ta xưa kia dùng nước cứu cá, cho chúng ăn no, vì chúng nó nói mười hai duyên khởi rất sâu, và chú Đà La Ni tương ứng này, lại vì chúng nó xưng danh hiệu Phật Bảo Kế. Do thiện căn ấy, chúng được sanh lên trời, nay đến chỗ ta, hoan hỷ nghe pháp, ta sẽ đều thọ ký Vô Thượng Chánh Đẳng Chánh Giác cho họ, nói ra danh hiệu. Thiện Nữ Thiên! Như ta xưa kia ở trong sanh tử, luân hồi các cõi, rộng tạo lợi ích, khiến cho vô lượng chúng sanh thảy đều theo thứ tự thành Vô Thượng Giác, và thọ ký cho họ. Các ngươi đều nên siêng cầu xuất ly, đừng buông lung).

Kế đó, đoạn thứ ba là “kết lại bằng cách dung hội xưa nay”, gồm có bốn ý:

- Một, kết lại bằng cách dung hội [thân hiện tại và xưa kia của] cha con Bồ Tát.

- Hai, từ “bỉ Thiên Tự Tại” (Thiên Tự Tại ấy) trở đi, dung hội [thân xưa và thân hiện tại của] thần cây.

- Ba, từ “thập thiên ngư” (mười ngàn con cá) trở đi, kết lại dung hội [thân xưa và hiện tại] của các thiên tử. Trong ấy, lại có ba điều:

a. Trước hết, kết lại sự dung hội về người.

b. Kế đó, từ “nhân ngã” (do ta) trở đi, kết hội về pháp.

c. Sau đó, từ “nhân thử thiện căn” (do thiện căn ấy) trở đi, tổng kết nguyên do: Do cái nhân tốt lành mà được thọ ký.

- Bốn, từ “Thiện Nữ Thiên” trở đi, khuyên nên tin tưởng, tu tập.

5.25.4.4. Đại chúng lãnh ngộ, vâng theo đó tu học

(Kinh) Nhĩ thời, đại chúng văn thuyết thị dĩ, tất giai ngộ giải “do đại từ bi cứu hộ nhất thiết, cần tu khổ hạnh, phương năng chứng hoạch Vô Thượng Bồ Đề”, hàm phát thâm tâm tín thọ, hoan hỷ.

(經)爾時大眾聞說是已，悉皆悟解由大慈悲救護一切勤修苦行方能證獲無上菩提，咸發深心信受歡喜。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đại chúng nghe nói như thế xong, thảy đều ngộ giải “do đại từ bi cứu giúp, bảo vệ hết thảy, siêng tu khổ hạnh, thì mới có thể chứng được Vô Thượng Bồ Đề”, đều phát tâm tin nhận sâu xa và hoan hỷ).

Kế đó, đoạn thứ tư là “[đại chúng] lãnh ngộ, vâng theo đó tu học”.

Hỏi: Phẩm này đã nói cái nhân khiến cho các thiên tử được thọ ký nhằm trừ nghi cho đại chúng, cớ sao trong phần lãnh ngộ lại nói đại chúng ngộ giải “do đại từ bi hành các khổ hạnh thì mới chứng đắc Bồ Đề”?

Đáp: Chuẩn theo phần “dung hội [thân xưa kia và hiện tại] để kết lại”, chỉ kết lại các thiên tử, rõ ràng chỉ vì đại chúng trừ mối nghi đối với nguyên do các thiên tử được thọ ký. Nói hiểu “do hành đại từ bi v.v… mà đắc Bồ Đề” chính là ý nghĩa kèm theo. Lại biết mười ngàn vị thiên tử cũng hành khổ hạnh v.v… sau đó mới đắc Bồ Đề, cho nên [đại chúng] đều học tập, hành theo!

Kim Quang Minh Tối Thắng Vương Kinh Sớ

Quyển thứ mười

5.26. Phẩm thứ hai mươi sáu: Xả Thân (Xả thân phẩm đệ nhị thập lục, 捨身品第二十六)

Phẩm Xả Thân gồm ba môn phân biệt.

5.26.1. Ý nghĩa vì sao có phẩm này?

Nói tới ý nghĩa vì sao có phẩm này, trong phần Học Hạnh Lưu Thông có năm tiểu loại. Tiểu loại thứ năm nhằm thành tựu ý nghĩa dạy học tập, hành theo trong các phẩm trước, gồm ba phẩm. Phẩm này chính là phẩm thứ ba nhằm khuyên lơn, khích lệ lần nữa, nên nói chuyện xả thân này. Vì sao vậy? Sợ người nghe do nghe nói “hành hạnh tự lợi sẽ được thành Phật”, vẫn chưa thể tu tập. Vì thế, nêu ra chuyện ngài Tát Đỏa chuyên chú trọng vì lợi ích người khác mà xả thân mạng, [ngõ hầu thính chúng sẽ suy nghĩ]: Sao chẳng vì chính mình mà tu hành kinh này? Vì thế, nói xả thân. Do vậy, kinh văn trong phần sau chép: “Ngã vị nhữ đẳng thuyết vãng tích lợi tha duyên, như thị Bồ Tát hành thành Phật nhân, đương học” (ta vì các vị nói cái duyên lợi tha xưa, Bồ Tát hành cái nhân thành Phật như thế, hãy nên học theo) v.v… Lại sợ nghe nói “thiểu hành thành Phật” (hành đôi chút mà được thành Phật), tâm tình sẽ sanh khinh mạn; cho nên nêu lên chuyện xả thân, khuyên mọi người hãy học theo. Do đó, kinh văn trong phần sau dạy: “Bồ Tát thắng đức tương ứng huệ, dũng mãnh tinh cần Lục Độ viên, thường tu bất tức vị Bồ Đề, nhập xả kiên cố tâm vô quyện” (đức thù thắng của Bồ Tát tương ứng huệ, dũng mãnh siêng ròng, hành Lục Độ viên mãn, thường tu chẳng ngơi nghỉ. Vì Bồ Đề mà nhập xả kiên cố, tâm không mệt mỏi). Phẩm trước là chánh ý, phẩm này nói kèm thêm; đó đều là ý nghĩa vì sao có phẩm này!

5.26.2. Giải thích tên gọi của phẩm

Vì cầu đại giác, thường tu bi trí, gặp “khổ lương điền”, thề tổn thân mạng, chẳng giữ địa vị tôn quý. Vì rủ lòng cứu kẻ bị treo ngược mà có thể hành hạnh khó thí. Nêu ra [các chuyện ấy] làm tên gọi của phẩm, bèn nói là phẩm Xả Thân.

5.26.3. Giải thích vấn nạn

* Hỏi: Sự xả thân này là xả trong kiếp nào của ba A-tăng-kỳ?

Đáp: Chưa thấy chánh văn [nói rõ thuộc kiếp nào]. Tương truyền Ngài xả thân trong A-tăng-kỳ kiếp thứ ba. Do trong kiếp đầu, hạnh còn kém, chẳng thể thực hiện chuyện xả thân mạng này. Chuẩn theo đó thì phải nên thuộc vào hai A-tăng-kỳ sau!

* Hỏi: Theo các bộ luận như luận Du Già Sư Địa v.v…, trong A-tăng-kỳ thứ ba, nhất định thọ thân Biến Dịch, sao có thể xả thân lưu lại hài cốt cho được?

Đáp: Xả hóa thân.

* Hỏi: Nếu vậy, sao không hóa thành các loại thịt khác để thí cho hổ đói, mà lại hóa hiện xả thân?

Đáp: Hóa tự thân để thí sẽ lợi ích chúng sanh rất nhiều.

* Hỏi: Nếu vậy, cớ sao kinh Kim Quang Minh trong bản dịch cũ nói: “Xả thân tự hổ siêu thập nhất kiếp” (Xả thân nuôi hổ siêu việt mười một kiếp)?

Đáp: Cũng là biến hóa.

* Hỏi: Nếu vậy, vì sao các kinh như Phật Tạng v.v… nói: “Di Lặc Phật tại Thích Ca tiền tứ thập kiếp phát Bồ Đề tâm” (Phật Di Lặc phát Bồ Đề tâm trước Phật Thích Ca bốn mươi kiếp), các kinh như Hiền Kiếp v.v… nói: “Thích Ca do tinh tấn cố, siêu quá Di Lặc tứ thập kiếp, tại tiền thành Phật” (Thích Ca do tinh tấn, vượt hơn Di Lặc bốn mươi kiếp, thành Phật trước)?

Đáp: Vì căn tánh của chúng sanh được giáo hóa chín muồi trước hay sau, cho nên hai vị Bồ Tát bèn nói có chuyện “vượt thoát kiếp số”. Nếu chẳng phải như vậy, sao lại nói “từ Bát Địa trở đi, tăng tấn địa vị trong mỗi sát-na”? Đều là tăng tấn gấp bội, sao lại siêu việt cho được? Lại giải rằng: Tăng tấn gấp bội là so với trước đó và hạnh tự lợi. Đối với hạnh lợi tha, chưa chắc đã tăng gấp bội. Vì thế nói nhập Cửu Địa thì mới đoạn được chướng ngại “chẳng muốn hành hạnh lợi tha” của [Bát Địa]. Lại giải rằng: Do gộp chung cả hai nghĩa trên đây, nên có thể nói là “siêu việt”.

* Hỏi: Đoạn trừ chướng ngại “chẳng lợi tha” trong Đệ Cửu Địa, cớ sao Phật Thích Ca tu trọn ba A-tăng-kỳ, trong một trăm kiếp, gặp Phất Sa Phật, do kiễng chân tán thán mà siêu việt chín kiếp?

Đáp: Vì cơ nghi của chúng sanh [mà nói như vậy], cho nên chẳng phạm lỗi gì!

* Hỏi: Vì sao xả thân chẳng thành cái quả thọ lượng của Như Lai, mà nói là “nêu ra khổ hạnh nhằm khuyên lơn, khuyến khích người trì kinh tu hạnh tự lợi” vậy?

Đáp: Xét theo phần trước, Diệu Tràng Bồ Tát chỉ nghi thọ mạng, chẳng nêu ra cái nhân của trường thọ. Ngài chẳng nghi trường thọ do tu hạnh nào mà đạt được; do vậy, chẳng cần phải kết lại điều đó.

5.26.4. Giải thích kinh văn

5.26.4.1. Trần thuật chuyện xả thân xưa kia

5.26.4.1.1. Kết lại phần trước, dẫn khởi phần sau

(Kinh) Nhĩ thời, Thế Tôn dĩ vị đại chúng thuyết thử thập thiên thiên tử vãng tích nhân duyên.

(經)爾時世尊已為大眾說此十千天子往昔因緣。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đức Thế Tôn đã vì đại chúng nói nhân duyên xưa kia của mười ngàn vị thiên tử ấy).

Tán rằng: Kinh văn của phẩm này, chia đại lược thành bốn phần:

- Một, trần thuật chuyện xả thân xưa kia.

- Hai, từ “phục cáo A Nan Đà” (lại bảo A Nan Đà) trở đi, dung hội xưa nay.

- Ba, từ “ngã vị nhữ đẳng thuyết” (ta vì các ngươi nói) trở đi, khuyên lơn, khích lệ tu học.

- Bốn, từ “nhĩ thời, Thế Tôn” (lúc bấy giờ, đức Thế Tôn) trở đi, đại chúng nghe xong, đạt được lợi ích.

Phần thứ nhất lại chia thành ba đoạn:

- Một, kết lại phần trước để dẫn khởi đầu mối sẽ nói trong phần sau.

- Hai, từ “nhĩ thời, Thế Tôn” (lúc bấy giờ, đức Thế Tôn) trở đi, hiện ra chế-để (tháp miếu) để dẫn khởi, hòng trần thuật chuyện xả thân.

- Ba, từ “phục cáo A Nan Đà” (lại bảo A Nan Đà) trở đi, đàm luận chuyện xả thân xưa kia hòng lợi ích đại chúng trong hội thuở đó.

Đoạn thứ nhất lại gồm ba ý, đoạn này thuộc ý thứ nhất, tức là người kết tập kinh kết lại phần trước.

(Kinh) Phục cáo Bồ Đề thụ thần, cập chư đại chúng: - Ngã ư quá khứ hành Bồ Tát đạo, phi đản thí thủy cập thực, tế bỉ ngư mạng, nãi chí diệc xả sở ái chi thân, như thị nhân duyên, khả cộng quán sát.

(經)復告菩提樹神及諸大眾：我於過去行菩薩道，非但施水及食濟彼魚命，乃至亦捨所愛之身，如是因緣可共觀察。

(Kinh: Lại bảo thần cây Bồ Đề và các đại chúng: - Ta trong quá khứ hành Bồ Tát đạo, không chỉ thí nước và thức ăn để cứu mạng cho cá, thậm chí cũng xả tấm thân đáng yêu mến, nhân duyên như thế, [các vị] có thể cùng quan sát).

Kế đó, đức Thế Tôn dẫn khởi phần sau, có bốn ý:

- Một, bảo ban thời cơ.

- Hai, từ “phi đản” (không chỉ) trở đi, nhắc lại đại lược điều đã nói trước đó.

- Ba, từ “nãi chí” (thậm chí) trở đi, nêu cái nhân càng rộng lớn, thù thắng hơn.

- Bốn, từ “như thị” (như thế) trở đi, khuyên răn đại chúng trong hội thuở ấy.

(Kinh) Nhĩ thời, Như Lai, Ứng, Chánh Đẳng Giác, thiên thượng, thiên hạ tối thắng, tối tôn, bách thiên quang minh chiếu thập phương giới, cụ Nhất Thiết Trí, công đức viên mãn, tương chư bật-sô, cập ư đại chúng, chí Bàn Giá La tụ lạc, nghệ nhất lâm trung. Kỳ địa bình chánh, vô chư kinh cức, danh hoa, nhuyễn thảo biến bố kỳ xứ. Phật cáo Cụ Thọ A Nan Đà: “Nhữ khả ư thử thụ hạ, vị ngã phu tòa”. Thời A Nan Đà thọ giáo, phu dĩ, bạch ngôn: “Thế Tôn! Kỳ tòa phu ngật, duy thánh tri thời”.

(經)爾時如來、應、正等覺，天上天下最勝最尊、百千光明照十方界、具一切智功德圓滿，將諸苾芻及於大眾至般遮羅聚落詣一林中，其地平正無諸荊棘，名華軟草遍布其處。佛告具壽阿難陀：汝可於此樹下為我敷座。時阿難陀受教敷已，白言：世尊！其座敷訖，唯聖知時。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đức Như Lai, Ứng, Chánh Đẳng Giác, là bậc tôn quý nhất, thù thắng nhất trên cõi trời và trong nhân gian, trăm ngàn quang minh chiếu mười phương thế giới, trọn Nhất Thiết Trí, công đức viên mãn, dẫn các bật-sô và các đại chúng đến xóm Bàn Giá La, tới một khu rừng. Đất nơi đó bằng phẳng, ngay ngắn, không có các thứ gai góc, hoa quý và cỏ mịn phủ khắp nơi. Đức Phật bảo Cụ Thọ A Nan Đà: “Ông hãy nên vì ta trải tòa ở dưới cội cây”. Khi đó, A Nan Đà vâng lời dạy, trải xong, bạch rằng: - Bạch Thế Tôn! Tòa này đã trải xong, xin đức thánh biết thời).

Kế đó là tạo đầu mối để nói, có hai phần:

- Một, tán thán Phật đức tôn quý, hiện quang minh để nhóm họp đại chúng.

- Hai, từ “tương chư bật-sô” (dẫn các bật-sô) trở đi, [đức Phật] hướng dẫn đại chúng trong hội thuở đó đến đạo tràng. Bàn Giá La (Pañcāla) được phương này dịch là Tổng Tập (總集), cũng có nghĩa là “dùng lồng để nhốt sư tử” thì gọi là Bàn Giá La, tức là người xứ ấy bắt sư tử v.v… bèn dùng lồng để nhốt, nên đặt tên như vậy. Chỗ người tụ tập sinh sống thì gọi là “tụ lạc” (聚落). “Lạc” cũng là đình viện. Theo Tây Vực Truyện, tại nước Đát Xoa Thỉ La (Taksaśilā) thuộc vùng Bắc Ấn Độ, ở phía Tây Bắc của nước Ca Thấp Di La (Kāśmīra), tại miền Bắc của nước [Đát Xoa] Thỉ La, vượt qua sông Tín Độ (Sindhus) hai trăm dặm về phía Đông Nam, vượt qua một cửa đá lớn, chính là nơi vương tử Tát Đỏa xả thân để nuôi cọp đói. Tại đó, đất đai và các thảo mộc đều hơi có màu đỏ tươi, giống như nhiễm máu vậy. Người đi trên đất ấy, như bị gai đâm, bất luận là ngờ vực hay tin tưởng, không ai chẳng buồn thương!

- Ba, từ “Phật cáo Cụ Thọ” (đức Phật bảo Cụ Thọ) trở đi, đức Phật sắc truyền ngài A Nan trang nghiêm pháp tòa, gồm ba ý: Một, đức Phật sắc truyền. Hai, [ngài A Nan] vâng theo lời truyền dạy. Ba, [ngài A Nan] khải thỉnh!

5.26.4.1.2. Hiện ra chế-để để dẫn khởi, hòng trần thuật chuyện xả thân

(Kinh) Nhĩ thời, Thế Tôn tức ư tòa thượng, già phu nhi tọa, đoan thân, chánh niệm, cáo chư bật-sô: “Nhữ đẳng nhạo dục kiến bỉ vãng tích khổ hạnh Bồ Tát bổn xá-lợi phủ?” Chư bật-sô ngôn: “Ngã đẳng nhạo kiến”. Thế Tôn tức dĩ bách phước trang nghiêm tướng hảo chi thủ nhi án kỳ địa, vu thời đại địa lục chủng chấn động, tức tiện khai liệt, thất bảo chế-để hốt nhiên dũng xuất. Chúng bảo la võng trang nghiêm kỳ thượng. Đại chúng kiến dĩ, sanh hy hữu tâm. Nhĩ thời, Thế Tôn tức tùng tòa khởi, tác lễ, hữu nhiễu, hoàn tựu bổn tọa, cáo A Nan Đà: “Nhữ khả khai thử chế-để chi hộ”. Thời A Nan Đà tức khai kỳ hộ, kiến thất bảo hàm, kỳ trân gián sức, bạch ngôn: “Thế Tôn! Hữu thất bảo hàm, chúng bảo trang hiệu”. Phật ngôn: “Nhữ khả khai hàm”. Thời A Nan Đà phụng giáo, khai dĩ, kiến hữu xá-lợi bạch như kha tuyết, câu vật đầu hoa, tức bạch Phật ngôn: “Hàm hữu xá-lợi, sắc diệu dị thường”. Phật ngôn: “A Nan Đà! Nhữ khả trì thử đại sĩ cốt lai”. Thời A Nan Đà tức thủ kỳ cốt, phụng thọ Thế Tôn. Thế Tôn thọ dĩ, cáo chư bật-sô: “Nhữ đẳng ưng quán khổ hạnh Bồ Tát di thân xá-lợi”, nhi thuyết tụng viết: “Bồ Tát thắng đức tương ứng huệ, dũng mãnh tinh cần Lục Độ viên, thường tu bất tức vị Bồ Đề, đại xả kiên cố tâm vô quyện. Nhữ đẳng bật-sô hàm ưng lễ kính Bồ Tát bổn thân. Thử chi xá-lợi nãi thị vô lượng giới định huệ hương chi sở huân phức, tối thượng phước điền, cực nan phùng ngộ”. Thời chư bật-sô, cập chư đại chúng, hàm giai chí tâm, hiệp chưởng cung kính, đảnh lễ xá-lợi, thán vị tằng hữu. Thời A Nan Đà tiền lễ Phật túc, bạch ngôn: “Thế Tôn! Như Lai đại sư xuất quá nhất thiết, vi chư hữu tình chi sở cung kính, hà nhân duyên cố, lễ thử thân cốt?” Phật cáo A Nan Đà: - Ngã nhân thử cốt, tốc đắc Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ Đề, vị báo vãng ân, ngã kim trí lễ.

(經)爾時世尊即於座上跏趺而坐，端身正念，告諸苾芻：汝等樂欲見彼往昔苦行菩薩本舍利不？諸苾芻言：我等樂見。世尊即以百福莊嚴相好之手而按其地，于時大地六種震動即便開裂，七寶制底忽然涌出，眾寶羅網莊嚴其上。大眾見已，生希有心。爾時世尊即從座起，作禮右遶，還就本座，告阿難陀：汝可開此制底之戶。時阿難陀即開其戶，見七寶函奇珍間飾，白言：世尊！有七寶函眾寶莊校。佛言：汝可開函。時阿難陀奉教開已，見有舍利白如珂雪、拘物頭華，即白佛言：函有舍利，色妙異常。佛言：阿難陀！汝可持此大士骨來。時阿難陀即取其骨奉授世尊。世尊受已，告諸苾芻：汝等應觀苦行菩薩遺身舍利。而說頌曰：菩薩勝德相應慧，勇猛精勤六度圓，常修不息為菩提，大捨堅固心無倦。汝等苾芻咸應禮敬菩薩本身，此之舍利乃是無量戒定慧香之所熏馥最上福田，極難逢遇。時諸苾芻及諸大眾咸皆至心合掌恭敬頂禮舍利，歎未曾有。時阿難陀前禮佛足，白言：世尊！如來大師出過一切為諸有情之所恭敬，何因緣故禮此身骨？佛告阿難陀：我因此骨速得無上正等菩提，為報往恩我今致禮。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đức Thế Tôn liền ngồi xếp bằng trên tòa, đoan thân, chánh niệm, bảo các bật-sô: “Các ông có thích muốn thấy xá-lợi của vị Bồ Tát khổ hạnh xưa kia hay không?” Các bật-sô thưa: “Chúng con thích thấy”. Đức Thế Tôn liền dùng cánh tay trăm phước tướng hảo trang nghiêm ấn xuống đất. Ngay khi đó, đại địa chấn động sáu cách, lập tức nứt ra, tháp miếu bảy báu bỗng dưng vọt lên. Các thứ lưới mành báu trang nghiêm phía trên. Đại chúng thấy rồi, sanh tâm hy hữu. Lúc bấy giờ, đức Thế Tôn liền từ chỗ ngồi đứng dậy, làm lễ, nhiễu theo chiều phải, trở về tòa ngồi, bảo A Nan Đà: “Ông có thể mở cửa tháp này”. Khi đó, ngài A Nan Đà liền mở cửa, thấy hộp bằng bảy báu, các thứ báu hiếm lạ xen kẽ. Bạch rằng: “Bạch Thế Tôn! Có hộp bằng bảy báu, được trang hoàng bằng các thứ báu”. Đức Phật bảo: “Ông có thể mở hộp”. Khi đó, ngài A Nan Đà vâng lời, mở ra, thấy có xá-lợi trắng như kha tuyết, hoặc hoa Câu Vật Đầu, liền bạch cùng đức Phật rằng: “Trong hộp có xá lợi, màu sắc kỳ diệu lạ thường”. Đức Phật nói: “A Nan Đà! Ông nên đem xương của vị đại sĩ ấy lại đây”. Lúc đó, ngài A Nan Đà liền lấy xương ấy dâng lên đức Thế Tôn. Đức Thế Tôn nhận lấy rồi, bảo các bật-sô: “Các ông hãy nên quán di thân xá-lợi của bậc Bồ Tát khổ hạnh”, bèn nói bài tụng rằng: “Bồ Tát thắng đức tương ứng huệ, dũng mãnh, siêng ròng, Lục Độ vẹn. Thường vì Bồ Đề tu chẳng dứt, tâm đại xả kiên cố chẳng mệt. Hàng bật-sô các ông đều nên lễ kính bổn thân của Bồ Tát. Xá-lợi này được vô lượng hương Giới Định Huệ xông ướp thơm ngát, là ruộng phước tối thượng, tột bậc khó gặp gỡ”. Khi đó, các bật-sô và các đại chúng thảy đều chí tâm, chắp tay cung kính đảnh lễ xá-lợi, than là chưa từng có. Khi đó, ngài A Nan Đà đối trước đức Phật, lễ dưới chân Ngài, bạch rằng: “Bạch Thế Tôn! Như Lai đại sư vượt ngoài hết thảy, được các hữu tình cung kính, do nhân duyên nào mà lễ xương này?” Đức Phật bảo ngài A Nan Đà: - Ta do xương này mà mau chóng đắc Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ Đề, vì báo ân xưa, nay ta kính lễ).

Kế đó, hiện ra chế-để hòng làm đầu mối trần thuật chuyện xả thân. Trong ấy, lại chia thành mười tám đoạn:

- Một, [đức Phật] hỏi ý mong muốn của đại chúng.

- Hai, từ “chư bật-sô ngôn” (các bật-sô nói) trở đi, đại chúng đáp thích thấy.

- Ba, từ “Thế Tôn tức dĩ” (đức Thế Tôn liền dùng) trở đi, đức Phật hiện thần thông. Hỏi: Sao không trực tiếp khiến cho tháp vọt lên, hiện ra, mà dùng tay ấn đất, tháp mới vọt lên? Đáp: Nếu không dùng tay ấn, trực tiếp để tháp hiện lên, đại chúng sẽ không biết thần lực của Phật. [Đoạn này] có ba ý: Một là dùng tay ấn xuống đất, hai là đất chấn động, ba là đất nứt ra.

- Bốn, từ “thất bảo chế-để” (tháp miếu bảy báu) trở đi, tháp báu vọt lên, hiện ra. Chế-để (Caitya) là tiếng Phạn, là từ ngữ để gọi chung chùa, tháp của Phật. Nếu gọi riêng biệt, Phật đường được gọi là Chế Đa (Chaitya), phương này dịch là Linh Thố (靈厝, phòng ốc thiêng liêng), phiên âm theo lối cũ thành Chi Đề (支提) là sai! Tháp gọi là Tốt-đổ-ba (Stūpa), phương này dịch là Cao Hiển (cao tột và rạng rỡ), dịch theo lối cũ là Phật Tháp, Tháp Bà, Luân Bà v.v… đều sai. Trong đoạn này, có ba ý: Một, chế-để vọt ra; hai là [tháp được] trang nghiêm bằng các thứ báu; ba là đại chúng trông thấy. Hỏi: Tháp xả thân sao không ẩn trên hư không, mà chìm trong đất? Đáp: Muốn hiển thị xá-lợi của Pháp Thân nơi nhân do bị các chướng ngăn che mà chẳng thể hiển hiện. Do phương tiện của Phật mới có thể hiển lộ. Vì thế, ẩn trong đất, phải ấn xuống đất thì tháp mới vọt lên.

- Năm, từ “nhĩ thời, Thế Tôn” (lúc bấy giờ, đức Thế Tôn) trở đi, [đức Thế Tôn do] báo ân mà kính lễ. Như ngạ quỷ dùng roi đánh xác chết, chư thiên lễ xương khô[14], đều nhằm dụng ý khiến cho đại chúng tu nhân. Vì thế, báo ân xưa.

- Sáu, từ “cáo A Nan Đà” (bảo A Nan Đà) trở đi, sắc truyền mở tháp.

- Bảy, từ “thời A Nan Đà” (khi đó, A Nan Đà) trở đi, vâng mạng mở tháp. Trong ấy, có hai ý: Một là mở tháp, hai là thấy cái hộp [bảy báu đựng xá-lợi].

- Tám, từ “bạch ngôn: - Thế Tôn” (bạch rằng: - Bạch Thế Tôn!) trở đi, thưa trình dựa theo những gì trông thấy. Hiển thị Như Lai Tạng có trọn đủ tánh công đức; vì thế, các báu trang nghiêm hộp [đựng xá-lợi].

- Chín, từ “Phật ngôn” (đức Phật nói) trở đi, sắc truyền mở hộp.

- Mười, từ “thời A Nan” (khi đó, A Nan) trở đi, ngài Khánh Hỷ (A Nan Đà) vâng theo lời dạy. [Đoạn này] có hai ý: Trước là mở hộp, sau là trông thấy, biểu thị lý tánh thanh tịnh, chẳng phải là vật bị ô nhiễm, giống như hoa sen trắng.

- Mười một, từ “tức bạch” (liền bạch) trở đi, A Nan lại thưa trình.

- Mười hai, từ “Phật ngôn” (đức Phật nói) trở đi, đức Phật bảo mang [xá-lợi] đến.

- Mười ba, từ “thời A Nan” (khi đó, ngài A Nan) trở đi, Khánh Hỷ dâng lên.

- Mười bốn, từ “Thế Tôn thọ dĩ” (Thế Tôn nhận lấy xong) trở đi, đức Phật nhận lấy, nói ra nhân duyên, gồm ba ý: Một, đức Phật nhận lấy. Hai là khuyên [đại chúng hãy] nhìn xem. Ba là ca tụng, tán thán.

- Mười lăm, từ “nhữ đẳng” (các ông) trở đi, đức Thế Tôn dạy hãy lễ bái. Trong ấy, có hai ý: Trước là dạy lễ bái, sau là giải thích nguyên do. Năm phần Pháp Thân hương, [chánh kinh chỉ] nêu ra ba phần để liên tưởng hai phần kia. Giới tức là Biệt Giải Thoát, Định là vô biểu định, Huệ là tên gọi khác của Như, Giải Thoát tức là Thắng Giải Số, Giải Thoát Tri Kiến là duyên vô vi Huệ. Nói cặn kẽ thì như các bộ Tạp Tập, Đại Trang Nghiêm v.v… đã biện định.

- Mười sáu, từ “thời chư” (khi đó, các [bật-sô]) trở đi, [các tỳ-kheo] vâng theo lời dạy, lễ bái, tán thán.

- Mười bảy, từ “thời A Nan” (khi đó, A Nan) trở đi, A Nan hỏi đức Phật lý do Ngài lễ bái.

- Mười tám, từ “Phật cáo” (đức Phật bảo) trở đi, giải đáp lý do lễ kính.

5.26.4.1.3. Trần thuật chuyện Bồ Tát xả thân khi xưa

5.26.4.1.3.1. Trường hàng

5.26.4.1.3.1.1. Nêu ra quyến thuộc của Bồ Tát

(Kinh) Phục cáo A Nan Đà: “Ngô kim vị nhữ cập chư đại chúng đoạn trừ nghi hoặc, thuyết thị xá-lợi vãng tích nhân duyên. Nhữ đẳng thiện tư, đương nhất tâm thính.” A Nan Đà viết: “Ngã đẳng nhạo văn, nguyện vị khai xiển”. “A Nan Đà! Quá khứ thế thời, hữu nhất quốc vương, danh viết Đại Xa, cự phú, đa tài, khố tạng doanh mãn, quân binh vũ dũng, chúng sở khâm phục, thường dĩ chánh pháp thí hóa kiềm lê, nhân dân xí thịnh, vô hữu oán địch. Quốc thái phu nhân đản sanh tam tử, nhan dung đoan chánh, nhân sở nhạo quán. Thái tử danh viết Ma Ha Ba La, thứ tử danh viết Ma Ha Đề Bà, ấu tử danh viết Ma Ha Tát Đỏa”.

(經)復告阿難陀：吾今為汝及諸大眾斷除疑惑，說是舍利往昔因緣。汝等善思，當一心聽。阿難陀曰：我等樂聞，願為開闡。阿難陀！過去世時有一國王名曰大車，巨富多財庫藏盈滿，軍兵武勇眾所欽伏，常以正法施化黔黎，人民熾盛無有怨敵。國太夫人誕生三子，顏容端正人所樂觀，太子名曰摩訶波羅，次子名曰摩訶提婆，幼子名曰摩訶薩埵。

(Kinh: Lại bảo A Nan Đà: “Ta nay vì ông và các đại chúng đoạn trừ nghi hoặc, nói nhân duyên xưa kia của xá-lợi này. Các ông khéo suy nghĩ, hãy nên nhất tâm nghe”. A Nan Đà thưa: “Chúng con thích nghe, xin hãy vì chúng con khai xiển”. “A Nan Đà! Trong thời quá khứ, có một quốc vương, tên là Đại Xa, giàu to, nhiều tiền của, kho tàng đầy ắp, binh lính vũ dũng, mọi người khâm phục. Thường dùng chánh pháp để ban bố, giáo hóa dân đen. Nhân dân đông đảo, chẳng có oán địch. Quốc thái phu nhân sanh hạ ba trai, dung mạo đoan chánh, mọi người thích thấy. Thái tử tên là Ma Ha Ba La, con thứ tên là Ma Ha Đề Bà, con út tên là Ma Ha Tát Đỏa”).

Kế đó, đàm luận chuyện xả thân xưa kia hòng tạo lợi ích cho đại chúng trong hội thuở ấy. Kinh văn chia thành ba phần:

- Một, [đức Phật] sắc truyền [đại chúng] lắng nghe, hứa sẽ nói.

- Hai, đại chúng ưa thích muốn nghe.

- Ba, đức Phật vì họ khai diễn. Trong ấy, lại có hai phần: Một là trường hàng, hai là trùng tụng.

Phần trường hàng gồm mười đoạn:

- Một, trần thuật quyến thuộc xưa kia.

- Hai, từ “thị thời đại vương” (khi đó, đại vương) trở đi, thuật chuyện [vua và quyến thuộc] đi chơi xưa kia.

- Ba, từ “đệ nhất vương tử” (vương tử thứ nhất) trở đi, [các vương tử] gặp cảnh khổ sanh bi tâm.

- Bốn, từ “nhĩ thời, Tát Đỏa” (lúc bấy giờ, Tát Đỏa) trở đi, [vương tử thứ ba] nghĩ nên xả mạng.

- Năm, từ “nhĩ thời, vương tử” (lúc bấy giờ, vương tử) trở đi, [Tát Đỏa] xả thân cứu giúp.

- Sáu, từ “thị thời đại địa” (khi đó, đại địa) trở đi, điềm lành cảm động trời đất.

- Bảy, từ “thị thời ngạ hổ” (lúc ấy, cọp đói) trở đi, hổ có thể ăn.

- Tám, từ “nhĩ thời, đại vương” (lúc bấy giờ, đại vương) trở đi, quyến thuộc thương khóc.

- Chín, từ “nhĩ thời, đại vương” (lúc bấy giờ, đại vương) trở đi, [quyến thuộc] vì [vương tử Tát Đỏa] lập chế-để.

- Mười, từ “A Nan” trở đi, kết lại chuyện thị hiện lợi sanh.

“Trần thuật quyến thuộc xưa kia” gồm ba ý:

- Một, nói về thời tiết.

- Hai, trần thuật cha mẹ.

- Ba, nói về anh em.

Phân đoạn kinh văn dễ thấy. Ma Ha Ba La được phương này dịch là Đại Cừ. Ma Ha Đề Bà được phương này dịch là Đại Thiên. Ma Ha Tát Đỏa phương này dịch là Đại Dũng Mãnh, cầu đại Bồ Đề, phát tâm đại dũng mãnh, chẳng sợ nơi chốn và thời gian, liều thân xả mạng hòng cầu pháp, lợi ích chúng sanh, thường chẳng keo tiếc, lui sụt. Vì thế, gọi là Đại Dũng Mãnh. Do vậy, kệ tụng trong phần sau có câu: “Vương tử danh Dũng Mãnh, thường thí tâm vô lận” (Vương tử tên Dũng Mãnh, thường thí, tâm chẳng keo tiếc).

5.26.4.1.3.1.2. Thuật chuyện đi chơi thuở trước

(Kinh) Thị thời, đại vương vị dục du quán, tung thưởng sơn lâm. Kỳ tam vương tử diệc giai tùy tùng, vị cầu hoa quả, xả phụ châu toàn, chí đại trúc lâm, ư trung khế tức.

(經)是時大王為欲遊觀縱賞山林，其三王子亦皆隨從，為求華果捨父周旋，至大竹林於中憩息。

(Kinh: Khi đó, đại vương vì muốn dạo chơi, thưởng ngoạn cảnh núi rừng, ba vương tử cũng đều đi theo, vì tìm hoa quả, rời khỏi đoàn tùy tùng của cha, đến rừng trúc lớn, nghỉ ngơi trong đó).

Kế đó, trần thuật chuyện đi chơi thuở trước. Kinh văn có ba ý:

- Một, vua rời cung đi chơi.

- Hai, quần thần, thuộc hạ đều theo hầu.

- Ba, các con riêng tìm thứ ưa thích.

Hỏi: Đã nói là vua ra ngoài du ngoạn, vương tử đi theo, cớ sao khi nghe nói con xả thân, kinh văn lại nói là vua ở trong cung?

Đáp: Chuẩn theo bản dịch cũ, chỉ có vương tử ra ngoài, lược đi không bàn tới cha. Ở đây nói là [ba vương tử] lìa khỏi đoàn tùy tùng, lược đi chẳng nói chuyện [vua cha] trở về [cung trước]. Thật ra, con đi theo, vua trở về trước; vì thế, nghe tin con xả thân, vua đang ở trong cung chẳng sai!

5.26.4.1.3.1.3. Gặp cảnh khổ sanh bi tâm

(Kinh) Đệ nhất vương tử tác như thị ngôn: “Ngã ư kim nhật, tâm thậm kinh hoàng, ư thử lâm trung, tương vô mãnh thú, tổn hại ư ngã?” Đệ nhị vương tử phục tác thị ngôn: “Ngã ư kỷ thân, sơ vô lận tích, khủng ư sở ái, hữu biệt ly khổ”. Đệ tam vương tử bạch nhị huynh viết: “Thử thị thần tiên sở cư xứ, ngã vô khủng bố biệt ly ưu, thân tâm sung biến sanh hoan hỷ, đương hoạch thù thắng chư công đức”. Thời chư vương tử các thuyết bổn tâm sở niệm chi sự.

(經)第一王子作如是言：我於今日心甚驚惶，於此林中將無猛獸損害於我？第二王子復作是言：我於己身初無悋惜，恐於所愛有別離苦？第三王子白二兄曰：此是神仙所居處，我無恐怖別離憂，身心充遍生歡喜，當獲殊勝諸功德。時諸王子各說本心所念之事。

(Kinh: Vương tử thứ nhất nói như thế này: “Ta trong ngày nay, tâm rất kinh sợ, ở trong rừng này, sẽ có mãnh thú, tổn hại ta ư?” Vương tử thứ hai lại nói lời này: “Em đối với bản thân, thoạt đầu chẳng tiếc nuối, sợ với người yêu mến, khổ vì biệt ly chăng?” Vương tử thứ ba thưa với hai anh: “Đây là chỗ thần tiên ở, chẳng sợ, sầu biệt ly, thân tâm trọn hoan hỷ, đạt công đức thù thắng”. Khi đó, các vương tử ai nấy nói ra điều suy nghĩ trong tâm của chính mình).

Đoạn thứ ba là “gặp cảnh khổ, sanh lòng bi”. Trong ấy, có ba tiểu đoạn. Trước hết là trần thuật điều suy nghĩ trước đó. Trong ấy, lại có hai ý:

- Một, mỗi vương tử trần thuật ý niệm.

- Hai, từ “thời chư vương tử” (khi đó, các vương tử) trở đi là lời tiểu kết của người kết tập kinh điển.

(Kinh) Thứ phục tiền hành, kiến hữu nhất hổ, sản sanh thất tử, tài kinh thất nhật, chư tử vi nhiễu, cơ khát sở bức, thân hình luy sấu, tương tử bất cửu.

(經)次復前行，見有一虎產生七子纔經七日，諸子圍遶，飢渴所逼身形羸瘦，將死不久。

(Kinh: Kế đó, lại tiến lên trước, thấy có một con cọp sanh được bảy con, vừa mới qua bảy ngày, các con vây quanh, bị đói khát bức bách, thân hình gầy mòn, chẳng bao lâu sẽ chết).

Kế đó, thấy hổ đói khát, gầy mòn.

Hỏi: Thấy hổ sanh con, sao biết là bảy ngày?

Đáp: Chân Đế Tam Tạng có hai cách giải thích:

- Một là ăn bằng cách cắn xé thì chỉ có thể nhịn đói tới bảy ngày, qua khỏi [thời hạn đó] sẽ chết. Do hổ đói như thế, liền biết là bảy ngày.

- Một cách giải thích khác: Lúc đó, sẽ có quỷ thần bảo cho biết, nhưng người kết tập kinh không nêu ra, cũng như phát nguyện xả thân, không có người hay biết, sau đó, thiên thần báo tin, giống như thần cây báo cho [trưởng giả tử Lưu Thủy] biết số lượng cá trong ao.

(Kinh) Đệ nhất vương tử tác như thị ngôn: “Ai tai thử hổ, sản lai thất nhật, thất tử vi nhiễu, vô hạ cầu thực, cơ khát sở bức, tất hoàn đạm tử”. Tát Đỏa vương tử vấn ngôn: “Thử hổ mỗi thường sở thực hà vật?” Đệ nhất vương tử đáp viết: “Hổ, báo, sài, sư tử, duy đạm nhiệt huyết nhục, cánh vô dư ẩm thực, khả tế thử hổ luy”. Đệ nhị vương tử văn thử ngữ dĩ, tác như thị ngôn: “Thử hổ luy sấu, cơ khát sở bức, dư mạng vô kỷ, ngã đẳng hà năng, vị cầu như thị, nan đắc ẩm thực? Thùy phục vị tư, tự xả thân mạng, tế kỳ cơ khổ?” Đệ nhất vương tử ngôn: “Nhất thiết nan xả, vô quá kỷ thân”. Tát Đỏa vương tử ngôn: “Ngã đẳng kim giả, ư tự kỷ thân, các sanh ái luyến, phục vô trí huệ, bất năng ư tha, nhi hưng lợi ích”.

(經)第一王子作如是言：哀哉此虎產來七日，七子圍遶無暇求食，飢渴所逼必還啗子。薩埵王子問言：此虎每常所食何物？第一王子答曰：虎豹犲師子唯啗熱血肉，更無餘飲食可濟此虎羸。第二王子聞此語已作如是言：此虎羸瘦飢渴所逼餘命無幾，我等何能為求如是難得飲食？誰復為斯自捨身命濟其飢苦？第一王子言：一切難捨，無過己身。薩埵王子言：我等今者於自己身各生愛戀，復無智慧不能於他而興利益。

(Kinh: Vương tử thứ nhất nói như thế này: “Buồn thay cọp này, sanh đã bảy ngày, bảy con vây quanh, không rảnh kiếm ăn, đói khát bức bách, ắt ăn thịt con”. Vương tử Tát Đỏa hỏi rằng: “Cọp này thường ăn thứ gì?” Vương tử thứ nhất đáp rằng: “Cọp, báo, sói, sư tử, chỉ ăn máu thịt nóng, chẳng có thứ nào khác, giúp được cọp gầy này”. Vương tử thứ hai nghe lời ấy, nói như thế này: “Cọp này gầy mòn, đói khát bức bách, mạng chẳng còn mấy! Ta sao có thể, vì nó tìm tòi, thức ăn khó có, như thế cho được? Ai lại vì nó, tự xả thân mạng, giúp thoát đói khổ?” Vương tử thứ nhất nói: “Hết thảy thứ khó bỏ, không gì hơn thân mình”. Vương tử Tát Đỏa nói: “Nay chúng ta ai nấy, đối với thân chính mình, đều sanh lòng mến luyến, lại chẳng có trí huệ, tạo lợi ích người khác”).

Kế đó là “bi thương, cùng nhau bàn bạc”. Trong đoạn này có bảy ý:

- Một, thái tử thấy cảnh khổ, thương xót.

- Hai, từ “Tát Đỏa vương tử” trở đi, Tát Đỏa hỏi cọp ăn gì.

- Ba, từ “đệ nhất vương tử” trở đi, thái tử đáp cọp ăn máu thịt.

- Bốn, từ “đệ nhị vương tử” trở đi, Đại Thiên nghe nói, sanh tâm keo tiếc, kinh sợ.

- Năm, từ “đệ nhất vương tử” trở đi, thái tử trần thuật xả thân khó khăn.

- Sáu, từ “Tát Đỏa vương tử” trở đi, Tát Đỏa bàn đi tính lại. Trong ấy có ba điều:

a. Tự trách chính mình không có khả năng.

b. Suy nghĩ người khác có sức.

c. Tâm niệm tự kiểm điểm chính mình.

Trong điều thứ nhất, tự trách chính mình không có khả năng, do có ba nguyên nhân: Một là tham đắm, hai là từ “phục vô trí huệ” (lại chẳng có trí huệ) trở đi, do chẳng có đại trí. Ba là từ “vô năng ư” (chẳng thể) trở đi, chẳng có tâm đại bi. Do có tham đắm, sẽ chẳng thể sanh lòng chán nhàm hữu vi. Do không có đại trí, chẳng thể sanh tâm cầu Bồ Đề. Do không có đại bi, chẳng thể sanh tâm lợi ích hữu tình. Vì thế, chẳng thể xả thân để tạo lợi ích cho chúng sanh.

(Kinh) Nhiên hữu thượng sĩ, hoài đại bi tâm, thường vị lợi tha, vong thân tế vật.

(經)然有上士懷大悲心，常為利他忘身濟物。

(Kinh: Nhưng có bậc thượng sĩ, do ôm lòng đại bi, thường vì lòng lợi tha, quên thân giúp chúng sanh).

Kế đó, suy nghĩ người khác có sức. Trong phần này, cũng có ba ý:

- Một là có bậc đại trí, tức là có bậc thượng sĩ.

- Hai là [vị ấy] có tâm đại bi, ôm lòng đại bi v.v…

- Ba là [vị đại sĩ ấy] quên thân giúp chúng sanh, tức là chẳng tham, có thể chán nhàm hữu vi.

(Kinh) Phục tác thị niệm: Ngã kim thử thân, ư bách thiên sanh, hư khí lạn hoại, nhật vô sở ích, vân hà kim nhật, nhi bất năng xả, dĩ tế cơ khổ, như quyên di thóa?

(經)復作是念：我今此身於百千生虛棄爛壞日無所益，云何今日而不能捨以濟飢苦，如捐洟唾？

(Kinh: Lại nghĩ thế này: Nay thân này của ta, trăm ngàn đời bỏ phí, hư nát, chẳng có ngày nào lợi ích, cớ sao nay chẳng thể xả để giúp nỗi khổ đói khát như vứt bỏ mũi rãi?)

Kế đó, tâm tự phản tỉnh. Trong ấy, có ba điều:

- Một, nghĩ lại xưa kia đã phí uổng thân mạng vô cùng tận.

- Hai, từ “vân hà kim nhật” (cớ sao ngày nay) trở đi, suy nghĩ sao nay chẳng thể xả thân lợi ích chúng sanh?

- Ba, từ “như quyên di thóa” (như vứt bỏ mũi rãi) trở đi, hãy nên sanh lòng chán lìa, giống như [vứt bỏ] mũi rãi, bỏ vô thường sắc để đạt được thường sắc v.v…

(Kinh) Thời chư vương tử tác thị nghị dĩ, các khởi từ tâm, thê thương mẫn niệm, cộng quán luy hổ, mục bất tạm di, bồi hồi cửu chi, câu xả nhi khứ.

(經)時諸王子作是議已，各起慈心悽傷愍念，共觀羸虎目不暫移，徘徊久之俱捨而去。

(Kinh: Khi đó, các vương tử bàn luận như thế rồi, ai nấy đều dấy lòng từ, đau đớn thương xót, cùng nhìn cọp gầy, mắt chẳng tạm dời, bồi hồi lúc lâu rồi mới cùng nhau rời đi).

Kế đó, điều thứ bảy [trong phần “thấy cảnh khổ, khởi bi tâm”] là các vương tử thương xót, bồi hồi rời đi.

5.26.4.1.3.1.4. Suy nghĩ hãy nên xả mạng

(Kinh) Nhĩ thời, Tát Đỏa vương tử tiện tác thị niệm: - Ngã xả thân mạng, kim chánh thị thời. Hà dĩ cố? Ngã tùng cửu lai trì thử thân, xú uế nùng lưu bất khả ái, cung cấp phu cụ, tịnh y thực, tượng, mã, xa thặng, cập trân tài, biến hoại chi pháp thể vô thường, hằng cầu nan mãn, nan bảo thủ, tuy thường cúng dường, hoài oán hại, chung quy khí ngã bất tri ân. Phục thứ thử thân bất kiên, ư ngã vô ích! Khả úy như tặc, bất tịnh như phẩn. Ngã ư kim nhật, đương sử thử thân tu quảng đại nghiệp, ư sanh tử hải, tác đại châu hàng, khí xả luân hồi, linh đắc xuất ly.

(經)爾時薩埵王子便作是念：我捨身命今正是時。何以故？我從久來持此身，臭穢膿流不可愛。供給敷具并衣食，象馬車乘及珍財。變壞之法體無常，恒求難滿難保守，雖常供養懷怨害，終歸棄我不知恩。復次此身不堅，於我無益？可畏如賊、不淨如糞。我於今日當使此身修廣大業，於生死海作大舟航，棄捨輪迴令得出離。 (Kinh: Lúc bấy giờ, vương tử Tát Đỏa liền nghĩ thế này: - Nay đúng là lúc ta nên xả thân mạng. Vì sao vậy? Từ bấy lâu nay, ta đã giữ thân này, hôi thối, máu mủ tuôn chảy, chẳng đáng yêu mến. Cung cấp ngọa cụ và cơm áo, voi, ngựa, xe cộ, và các vật quý, [thân này] là pháp biến hoại, bản thể vô thường, luôn cầu mà khó được thỏa, khó giữ gìn, tuy thường cúng dường mà nó ôm lòng oán hại, rốt cuộc bỏ ta, chẳng biết ân. Lại nữa, thân này chẳng cứng chắc, vô ích đối với ta! Đáng sợ như giặc, bất tịnh như phân. Ngày nay ta hãy nên khiến cho thân này tu nghiệp rộng lớn, làm tàu thuyền lớn trong biển sanh tử, vứt bỏ luân hồi để được thoát lìa).

Đoạn thứ tư [trong phần xả thân cứu cọp] là “suy nghĩ hãy nên xả mạng”, gồm có sáu ý:

- Một, dấy lên ý niệm bỏ mạng.

- Hai, từ “hà dĩ cố” (vì sao vậy) trở đi, suy nghĩ thôi thúc, tức là tiến nhập ý muốn thực hiện thiện pháp, được sanh khởi bởi căn bản tác ý, tức là như lý tác ý, suy nghĩ Tứ Niệm Trụ. Hai câu đầu [trong phần kinh văn theo sau câu “hà dĩ cố” (vì sao vậy?)] là suy nghĩ [thân thể] bất tịnh; ba câu kế đó là suy nghĩ vô thường, hai câu kế đó là suy nghĩ có khổ. “Hằng cầu nan mãn” (luôn cầu mong mà khó được thỏa mãn) là Cầu Bất Đắc Khổ. “Nan bảo thủ” (khó gìn giữ) là Ái Biệt Ly Khổ. “Hoài oán hại” (ôm lòng oán hại) là nỗi khổ vì bệnh, già, chết. Câu kế tiếp là suy nghĩ vô ngã. Tâm tuy thường mong mỏi, ưa thích, nhưng [thân thể] chẳng vì ta, rốt cuộc vứt bỏ ta luân hồi trong năm đường, nó vứt bỏ ta chẳng biết ơn. Vì thế, vô ngã.

- Ba, từ “phục thứ” (lại nữa) trở đi, [suy nghĩ như thế xong, sanh tâm] chán bỏ và ưa cầu, có hai điều: Trước là nhân, sau là quả. Trong nhân có ba điều:

1) Một là chán lìa hữu vi, tức quán Tứ Niệm Trụ. “Thử thân bất kiên” (Thân này chẳng cứng chắc), tức là vô thường. “Vô ích ư ngã” (Vô ích đối với ta) tức là vô ngã. “Khả úy như tặc” (đáng sợ như giặc) là vô lạc. “Bất tịnh như phẩn” (chẳng sạch như phân) là bất tịnh.

2) Kế đó, từ “ngã ư kim nhật” (ta trong ngày nay) trở đi, cầu Bồ Đề.

3) Sau cùng, “ư sanh tử hải” (trong biển sanh tử) trở đi, lợi ích hữu tình, tức là dùng thân này để tạo nghiệp lợi sanh. Vì thế gọi là “tu nhân”.

Nếu xét từ đời sau trở đi thì gọi là Quả.

(Kinh) Phục tác thị niệm: “Nhược xả thử thân, tắc xả vô lượng ung thư ác tật, bách thiên bố úy. Thị thân duy hữu đại tiểu tiện lợi, bất kiên như bào, chư trùng sở tập, huyết mạch cân cốt, cộng tương liên trì, thậm khả yếm hoạn. Thị cố, ngã kim ưng đương khí xả, dĩ cầu vô thượng cứu cánh Niết Bàn, vĩnh ly ưu hoạn, vô thường khổ não, sanh tử hưu tức, đoạn chư trần lụy, dĩ Định Huệ lực viên mãn huân tu bách phước trang nghiêm, thành Nhất Thiết Trí, chư Phật sở tán vi diệu Pháp Thân. Ký chứng đắc dĩ, thí chư chúng sanh vô lượng pháp lạc”. Thị thời vương tử hưng đại dũng mãnh, phát hoằng thệ nguyện, dĩ đại bi niệm tăng ích kỳ tâm.

(經)復作是念：若捨此身則捨無量癰疽惡疾百千怖畏。是身唯有大小便利，不堅如泡，諸蟲所集，血脈筋骨共相連持，甚可厭患。是故我今應當棄捨，以求無上究竟涅槃，永離憂患無常苦惱，生死休息斷諸塵累，以定慧力圓滿熏修百福莊嚴成一切智，諸佛所讚微妙法身。既證得已，施諸眾生無量法樂。是時王子興大勇猛，發弘誓願，以大悲念增益其心。

(Kinh: Lại nghĩ thế này: “Nếu bỏ thân này tức là xả vô lượng bệnh ngặt ung nhọt, trăm ngàn nỗi sợ hãi. Thân này chỉ có đại tiện, tiểu tiện, chẳng chắc chắn như bọt nước, là chỗ các loài trùng tụ tập, mạch máu, gân, xương, cùng liên kết, chống đỡ nhau, rất đáng chán ngán. Vì thế, nay ta hãy nên vứt bỏ, để cầu Niết Bàn vô thượng rốt ráo, vĩnh viễn lìa khỏi lo sầu, vô thường khổ não, ngưng dứt sanh tử, đoạn các mệt mỏi vì trần lao, dùng sức Định Huệ huân tu viên mãn Pháp Thân vi diệu trăm phước trang nghiêm, thành Nhất Thiết Trí, được chư Phật tán thán. Đã chứng đắc rồi, sẽ thí cho các chúng sanh vô lượng pháp lạc”. Khi đó, vương tử khởi tâm dũng mãnh to lớn, phát hoằng thệ nguyện, dùng ý niệm đại bi để tăng thêm cái tâm).

Kế đó, nói về sự yêu thích cái quả, cũng có ba ý:

- Một, chán lìa hữu vi. Theo Giải Thoát Đạo Luận[15], có mười thứ tưởng bất tịnh [đối với xác chết]: Một là trương phềnh, hai là xanh bầm, ba là ruỗng nát, bốn là bị quăng ném, năm là chim thú gặm xé, sáu là thịt trên thân rời rã, bảy là bị chém chặt ly tán, tám là máu đỏ đầm đìa, chín là trùng thối, mười là tưởng xương. Mười thứ ấy chỉ là bất tịnh, còn kinh văn ở đây nói gộp chung Tứ Niệm. “Ung thư” v.v… là không có lạc. “Duy hữu đại tiểu tiện lợi” (chỉ có đại tiện và tiểu tiện) v.v… là bất tịnh. “Bất kiên như bào” (chẳng cứng chắc như bọt nước) là vô thường. “Chư trùng sở tập” (các trùng tụ tập) v.v… là vô ngã. Nhưng luận ấy nói: “Tự tánh của thân trong sáu mươi chỗ có tám vạn trùng”; vì thế nói là “chư trùng sở tập”.

- Hai, “thị cố ngã kim” (vì thế, ta nay) trở đi là cầu Bồ Đề. Bồ Đề và Bồ Đề đoạn đều gọi là Bồ Đề. Ma Ha Bát Nhã, giải thoát, và Pháp Thân đều là Đại Niết Bàn, đều bao gồm trí và lý. Ở đây, thoạt đầu nói về Niết Bàn.

- Ba, từ “dĩ Định Huệ lực” (do sức Định Huệ) trở đi nói về Bồ Đề. “Ký chứng đắc dĩ” (đã chứng đắc rồi) trở đi nói về lợi ích hữu tình. Đoạn trí, ân đức, nhân quả hai đoạn văn, theo thứ tự mà đối ứng. Tu cầu Bồ Đề chẳng ra ngoài các thứ ấy.

- Bốn, từ “thị thời vương tử” (khi đó, vương tử) trở đi, bi nguyện [của vương tử Tát Đỏa] càng tha thiết.

(Kinh) Lự bỉ nhị huynh tình hoài bố cụ, cộng vi lưu nạn, bất quả sở kỳ.

(經)慮彼二兄情懷怖懼，共為留難，不果所祈。

(Kinh: Sợ hai anh ôm lòng sợ hãi, sẽ cùng ngăn cản, chẳng thể thỏa điều mong ước).

Điều thứ năm là sợ có khó khăn nẩy sanh.

(Kinh) Tức tiện bạch ngôn: - Nhị huynh tiền khứ, ngã thả ư hậu.

(經)即便白言：二兄前去，我且於後。

(Kinh: Liền thưa rằng: - Hai anh đi trước, em sẽ theo sau).

Kế đó, điều thứ sáu là khéo tu phương tiện.

5.26.4.1.3.1.5. Hy sinh thân mình cứu giúp cọp đói

(Kinh) Nhĩ thời, vương tử Ma Ha Tát Đỏa hoàn nhập lâm trung, chí kỳ hổ sở, thoát khứ y phục, trí ư trúc thượng, tác thị thệ ngôn: “Ngã vị pháp giới chư chúng sanh, chí cầu Vô Thượng Bồ Đề xứ, khởi đại bi tâm bất khuynh động, đương xả phàm phu sở ái thân, Bồ Đề vô hoạn, vô nhiệt não, chư hữu trí giả chi sở nhạo. Tam giới khổ hải chư chúng sanh, ngã kim bạt tế linh an lạc”. Thị vương tử tác thị ngôn dĩ, ư ngạ hổ tiền, ủy thân nhi ngọa. Do thử Bồ Tát từ bi oai thế, hổ vô năng vi. Bồ Tát kiến dĩ, tức thượng cao sơn, đầu thân vu địa, phục tác thị niệm: “Hổ kim luy tích, bất năng thực ngã”. Tức khởi cầu đao, cánh bất năng đắc, tức dĩ can trúc thích cảnh xuất huyết, tiệm cận hổ biên.

(經)爾時王子摩訶薩埵還入林中，至其虎所，脫去衣服置於竹上，作是誓言：我為法界諸眾生，志求無上菩提處，起大悲心不傾動，當捨凡夫所愛身。菩提無患無熱惱，諸有智者之所樂，三界苦海諸眾生，我今拔濟令安樂。是王子作是言已，於餓虎前委身而臥。由此菩薩慈悲威勢，虎無能為。菩薩見已，即上高山投身于地，復作是念：虎今羸瘠，不能食我。即起求刀竟不能得，即以乾竹刺頸出血，漸近虎邊。

(Kinh: Lúc bấy giờ, vương tử Ma Ha Tát Đỏa trở vào trong rừng, tới chỗ cọp đó, cởi bỏ y phục, máng trên cành trúc, thốt lời thề rằng: “Ta vì chúng sanh trong các pháp giới, dốc chí cầu Vô Thượng Bồ Đề xứ, dấy lòng đại bi, tâm chẳng khuynh động, sẽ xả cái thân phàm phu yêu mến, [để cầu] Bồ Đề không lo sợ, không nhiệt não, được những người có trí yêu thích. Ta nay sẽ cứu bạt các chúng sanh trong biển khổ tam giới, khiến cho họ an lạc”. Vị vương tử ấy nói như thế xong, ở trước cọp đói, cuộn thân mà nằm. Do oai thế từ bi của vị Bồ Tát ấy, cọp chẳng thể làm gì được. Bồ Tát thấy vậy, liền lên núi cao, gieo thân xuống đất, lại nghĩ thế này: “Nay cọp gầy yếu, chẳng thể ăn ta”. Liền đứng dậy tìm dao, trọn chẳng tìm được, liền dùng cành trúc khô đâm cổ ra máu, tới gần bên hổ).

Đoạn lớn thứ năm là “hy sinh tấm thân để cứu giúp”. Kinh văn gồm bốn phần:

- Một, tìm đường tới chỗ cọp.

- Hai, từ “thoát khứ y phục” (cởi bỏ y phục) trở đi, khởi tiền phương tiện.

- Ba, từ “tác thị thệ” (thề như thế này) trở đi, phát Bồ Đề tâm. Hai câu đầu là Tổng, sáu câu sau là Biệt. Trong phần Biệt, hai câu đầu là tâm chán nhàm hữu vi. Hai câu kế đó là tâm cầu Bồ Đề, hai câu sau là tâm lợi ích hữu tình.

- Bốn, từ “thị thời vương tử” (khi đó, vương tử) trở đi, xả thân mạng. Trong ấy, lại có sáu ý:

a. Một, gieo thân cho cọp ăn.

b. Từ “thử do Bồ Tát” (đấy là do Bồ Tát) trở đi, cọp chẳng thể ăn.

c. Từ “Bồ Tát kiến dĩ” (Bồ Tát thấy vậy) trở đi, từ núi cao lao xuống.

d. Từ “phục tác thị niệm” (lại nghĩ thế này) trở đi, nghĩ cọp suy yếu.

e. Từ “tức khởi cầu đao” (lền đứng dậy tìm dao) trở đi, lại khởi phương tiện.

f. Từ “tiệm cận hổ biên” (tới gần bên cọp) trở đi, [tự đâm cổ] chảy máu để cọp ăn.

5.26.4.1.3.1.6. Điềm lành cảm động cõi trời chư thiên

(Kinh) Thị thời, đại địa lục chủng chấn động, như phong kích thủy, dũng một bất an. Nhật vô tinh minh, như La Hầu chướng. Chư phương ám tế, vô phục quang huy. Thiên vũ danh hoa, cập diệu hương mạt, tân phân loạn trụy, biến mãn lâm trung. Nhĩ thời, hư không hữu chư thiên chúng kiến thị sự dĩ, sanh tùy hỷ tâm, thán vị tằng hữu, hàm cộng tán ngôn: “Thiện tai đại sĩ!” Tức thuyết tụng viết: - Đại sĩ cứu hộ vận bi tâm, đẳng thị chúng sanh như nhất tử, dũng mãnh hoan hỷ tình vô lận, xả thân tế khổ phước nan tư. Định chí chân thường thắng diệu xứ, vĩnh ly sanh tử chư triền phược, bất cửu đương hoạch Bồ Đề quả, tịch tĩnh an lạc chứng Vô Sanh.

(經)是時大地六種震動，如風激水涌沒不安。日無精明如羅睺障，諸方暗蔽無復光暉。天雨名華及妙香末，繽紛亂墜遍滿林中。爾時虛空有諸天眾見是事已，生隨喜心歎未曾有，咸共讚言：善哉大士！即說頌曰：大士救護運悲心，等視眾生如一子，勇猛歡喜情無悋，捨身濟苦福難思。定至真常勝妙處，永離生死諸纏縛，不久當獲菩提果，寂靜安樂證無生。

(Kinh: Lúc đó, đại địa chấn động sáu cách, như gió khuấy nước, trồi hụp chẳng yên. Mặt trời không chói sáng như bị La Hầu[16] ngăn che. Các phương tăm tối, chẳng còn sáng sủa. Trời mưa hoa quý và bột hương quý, vần vũ rơi tán loạn trọn khắp trong rừng. Lúc bấy giờ, trong hư không có các vị trời thấy chuyện ấy rồi, sanh tâm tùy hỷ, than là chưa từng có, đều cùng khen rằng: “Lành thay đại sĩ!” Liền nói bài tụng rằng: - Đại sĩ cứu giúp vận bi tâm, xem chúng sanh đều như con một, dũng mãnh hoan hỷ, không keo tiếc. Xả thân cứu khổ, phước khó nghĩ. Quyết đạt chân thường thắng diệu xứ, mãi lìa các trói buộc sanh tử. Chẳng lâu sẽ đắc quả Bồ Đề, an lạc tịch tĩnh chứng Vô Sanh).

Kế đó, đoạn thứ sáu là “điềm lành cảm động chư thiên”. Trong ấy, có hai đoạn:

- Một, hiện điềm lành. Trong ấy có ba ý:

1) Cõi đất chấn động sáu cách.

2) Mặt trời, mặt trăng không có ánh sáng.

3) Trời tuôn hoa hương trọn khắp rừng để cúng dường.

- Hai, từ “nhĩ thời, hư không” (lúc bấy giờ, hư không) trở đi, thiên chúng trông thấy, cũng có ba ý:

1) [Thiên chúng] trông thấy.

2) [Chư thiên] tùy hỷ.

3) [Chư thiên] tán thán. Phần tán thán cũng có ba ý:

a. Hai câu đầu tán thán lòng bi bình đẳng.

b. Hai câu kế đó tán thán sự bố thí ấy.

c. Bốn câu sau đó tán thán [vương tử Tát Đỏa] “sẽ đắc quả”. Trong phần đắc quả, hai câu đầu cùng tán thán Bồ Đề và Niết Bàn. Do dựa theo ba thứ đều thường, mà gọi là Thường. Hai câu sau đó tán thán riêng Bồ Đề và Niết Bàn. “Tịch tĩnh” chính là Niết Bàn. Hoặc năng lẫn sở đều vắng lặng thì đều gọi là “tịch tĩnh”. “Vô sanh” là Niết Bàn!

5.26.4.1.3.1.7. Cọp bèn có thể ăn thịt Bồ Tát

(Kinh) Thị thời ngạ hổ ký kiến Bồ Tát cảnh hạ huyết lưu, tức tiện thỉ huyết, đạm nhục giai tận, duy lưu dư cốt.

(經)是時餓虎既見菩薩頸下血流，即便舐血啗肉皆盡，唯留餘骨。

(Kinh: Khi đó, cọp đói thấy dưới cổ Bồ Tát chảy máu, liền liếm máu, thịt đều ăn hết sạch, chỉ chừa lại xương thừa).

Kế đó, đoạn thứ bảy là cọp bèn có thể ăn [Bồ Tát].

5.26.4.1.3.1.8. Quyến thuộc thương khóc

5.26.4.1.3.1.8.1. Hai anh than khóc

(Kinh) Nhĩ thời, đệ nhất vương tử kiến địa động dĩ, cáo kỳ đệ viết: “Đại địa, sơn hà, giai chấn động, chư phương ám tế, nhật vô quang, thiên hoa loạn trụy biến không trung, định thị ngã đệ xả thân tướng”. Đệ nhị vương tử văn huynh ngữ dĩ, thuyết già-đà viết: “Ngã văn Tát Đỏa từ bi ngữ, kiến bỉ ngạ hổ thân luy sấu, cơ khổ sở triền khủng thực tử, ngã kim nghi đệ xả kỳ thân”. Thời nhị vương tử sanh đại sầu khổ, đề khấp, bi thán, tức cộng tương tùy, hoàn chí hổ sở, kiến đệ y phục tại trúc chi thượng, hài cốt cập phát tại xứ tung hoành, lưu huyết thành nê, triêm ô kỳ địa. Kiến dĩ muộn tuyệt, bất năng tự trì, đầu thân cốt thượng, cửu nãi đắc tô, tức khởi cử thủ, ai hào đại khốc, câu thời thán viết: “Ngã đệ mạo đoan nghiêm, phụ mẫu thiên ái niệm, vân hà cộng câu xuất, xả thân nhi bất quy? Phụ mẫu nhược vấn thời, ngã đẳng như hà đáp? Ninh khả đồng quyên mạng, khởi đắc tự tồn thân”. Thời nhị vương tử bi khấp áo não, tiệm xả nhi khứ.

(經)爾時第一王子見地動已，告其弟曰：大地山河皆震動，諸方暗蔽日無光，天華亂墜遍空中，定是我弟捨身相。第二王子聞兄語已，說伽陀曰：我聞薩埵慈悲語，見彼餓虎身羸瘦，飢苦所纏恐食子，我今疑弟捨其身。時二王子生大愁苦啼泣悲歎，即共相隨還至虎所，見弟衣服在竹枝上，骸骨及髮在處縱橫，流血成泥霑污其地。見已悶絕不能自持，投身骨上久乃得甦，即起舉手哀號大哭，俱時歎曰：我弟貌端嚴，父母偏愛念，云何俱共出，捨身而不歸？父母若問時，我等如何答？寧可同捐命，豈得自存身。時二王子悲泣懊惱，漸捨而去。

(Kinh: Lúc bấy giờ, vương tử thứ nhất thấy đất chấn động rồi, bảo em mình rằng: “Đại địa, núi, sông đều chấn động, các phương tối tăm, không ánh nắng. Hoa trời rơi loạn khắp hư không, chắc em ta đã xả thân tướng”. Vương tử thứ hai nghe anh nói xong, nói già-đà rằng: “Em nghe lời Tát Đỏa từ bi, trông thấy cọp đói thân gầy còm, sợ bị đói bức, sẽ ăn con, ngờ rằng em út đã xả thân”. Khi đó, hai vương tử sanh lòng sầu khổ to lớn, khóc lóc, buồn than, liền cùng nhau trở lại chỗ cọp, thấy y phục của em ở trên cành trúc, hài cốt và tóc tung tóe khắp nơi, máu chảy thành bùn nhơ thấm đẫm mặt đất. Thấy rồi ngất đi, chẳng thể tự chống chọi được, gục mình trên xương em, hồi lâu mới tỉnh lại, liền giơ tay, gào khóc thê thảm, cùng lúc than thở: - Em diện mạo đoan nghiêm, phụ mẫu riêng yêu thương, vì sao cùng ra đi, xả thân chẳng trở về? Nếu lúc cha mẹ hỏi, chúng ta đáp thế nào? Chẳng thà cùng bỏ mạng, há nên sống sót ư?” Khi đó, hai vương tử buồn khóc áo não, từ từ rời đi).

Đoạn thứ tám là “quyến thuộc khóc thương”, có ba phần:

- Một, huynh đệ buồn khóc.

- Hai, từ “thời tiểu vương tử sở tương” (khi đó, [các thị vệ] do tiểu vương tử dẫn theo) trở đi, thị vệ truy tìm.

- Ba, từ “nhĩ thời, quốc đại phu nhân” (lúc bấy giờ, quốc đại phu nhân) trở đi, cha mẹ buồn than.

Trong phần thứ nhất có sáu ý:

- Một, trông thấy điềm lành cùng bàn bạc.

- Hai, từ “thời nhị vương tử” (khi đó, hai vương tử) trở đi, buồn than truy tìm.

- Ba, từ “kiến đệ y phục” (thấy quần áo của em) trở đi, thấy thi thể hỗn độn.

- Bốn, từ “kiến dĩ muộn tuyệt” (thấy rồi chết ngất) trở đi, ngất xỉu, gào khóc đau thương.

- Năm, từ “tức khởi cử thủ” (liền đứng dậy, giơ tay) trở đi, hai anh than thở sầu thương.

- Sáu, từ “thời nhị vương tử” (khi đó, hai vương tử) trở đi, buồn bã khóc lóc rời đi.

5.26.4.1.3.1.8.2. Thị vệ truy tìm

(Kinh) Thời tiểu vương tử sở tương thị tùng, hỗ tương vị viết: - Vương tử hà tại? Nghi cộng thôi cầu.

(經)時小王子所將侍從互相謂曰：王子何在？宜共推求。

(Kinh: Khi đó, kẻ hầu do tiểu vương tử dẫn theo nói với nhau: - Vương tử ở đâu? Hãy nên cùng tìm kiếm).

Kế đó là thị vệ truy tầm.

5.26.4.1.3.1.8.3. Cha mẹ than khóc

(Kinh) Nhĩ thời, quốc đại phu nhân tẩm cao lâu thượng, tiện ư mộng trung, kiến bất tường tướng, bị cát lưỡng nhũ, nha xỉ đọa lạc, đắc tam cáp sồ, nhất vị ưng đoạt, nhị bị kinh bố. Địa động chi thời, phu nhân toại giác, tâm đại sầu não, tác như thị ngôn: “Hà cố kim thời đại địa động? Giang hà, lâm thụ giai dao chấn, nhật vô tinh quang như phú tế, mục nhuần, nhũ động dị thường thời. Như tiễn xạ tâm, ưu khổ bức. Biến thân chiến điệu, bất an ổn. Ngã chi sở mộng bất tường trưng, tất hữu phi thường tai biến sự”. Phu nhân lưỡng nhũ hốt nhiên lưu xuất, niệm thử tất hữu biến quái chi sự. Thời hữu thị nữ văn ngoại nhân ngôn, cầu mịch vương tử kim do vị đắc, tâm đại kinh bố, tức nhập cung trung, bạch phu nhân viết: “Đại gia tri phủ? Ngoại văn chư nhân tán mịch vương tử, biến cầu bất đắc”. Thời bỉ phu nhân văn thị thuyết dĩ, sanh đại ưu não, bi lệ doanh mục, chí đại vương sở, bạch ngôn: “Đại vương! Ngã văn ngoại nhân, tác như thị ngữ: Thất ngã tối tiểu sở ái chi tử”. Vương văn ngữ dĩ, kinh hoàng thất sở, bi ngạnh nhi ngôn: “Khổ tai! Kim nhật thất ngã ái tử!” Tức tiện vấn lệ, ủy dụ phu nhân, cáo ngôn: “Hiền Thủ! Nhữ vật ưu thích. Ngô kim cộng xuất cầu mịch ái tử”. Vương dữ đại thần, cập chư nhân chúng, tức cộng xuất thành, các các phân tán, tùy xứ cầu mịch. Vị cửu chi khoảnh, hữu nhất đại thần, tiền bạch vương viết: “Văn vương tử tại, nguyện vật ưu sầu. Kỳ tối tiểu giả, kim do vị kiến”. Vương văn thị ngữ, bi thán nhi ngôn: “Khổ tai! Khổ tai! Thất ngã ái tử. Sơ hữu tử thời hoan hỷ thiểu, hậu thất tử thời ưu khổ đa. Nhược sử ngã nhi trùng thọ mạng, túng ngã thân vong bất vi khổ”. Phu nhân văn dĩ, ưu não triền hoài, như bị tiễn trúng, nhi ta thán viết: “Ngã chi tam tử tịnh thị tùng, câu vãng lâm trung cộng du thưởng, tối tiểu ái tử độc bất hoàn, định hữu quai ly tai ách sự”. Thứ đệ nhị thần lai chí vương sở, vương vấn thần viết: “Ái tử hà tại?” Đệ nhị đại thần áo não đề khấp, hầu thiệt can táo, khẩu bất năng ngôn, cánh vô sở đáp. Phu nhân vấn viết: “Tốc báo tiểu tử kim hà tại, ngã thân nhiệt não biến thiêu nhiên, muộn loạn hoang mê thất bổn tâm, vật sử ngã hung kim phá liệt”. Thời đệ nhị thần tức dĩ vương tử xả thân chi sự, cụ bạch vương tri. Vương cập phu nhân văn kỳ sự dĩ, bất thắng bi ế, vọng xả thân xứ, sậu giá tiền hành. Nghệ trúc lâm sở, chí bỉ Bồ Tát xả thân chi địa, kiến kỳ hài cốt tùy xứ giao hoành, câu thời đầu địa, muộn tuyệt tương tử, do như mãnh phong xuy đảo đại thụ, tâm mê thất tự, đô vô sở tri. Thời đại thần đẳng dĩ thủy biến sái vương cập phu nhân, lương cửu nãi tô. Cử thủ nhi khốc, tư ta thán viết: “Họa tai ái tử đoan nghiêm tướng, nhân hà tử khổ tiên lai bức, nhược ngã đắc tại nhữ tiền vong, khởi kiến như tư đại khổ sự”. Nhĩ thời, phu nhân mê muộn sảo chỉ, đầu phát bồng loạn, lưỡng thủ trùy hung, uyển chuyển ư địa, như ngư xử lục, nhược sanh thất tử, bi khấp nhi ngôn: “Ngã tử thùy đồ cát, dư cốt tán vu địa. Thất ngã sở ái tử, ưu bi bất tự thắng. Khổ tai thùy sát tử, trí tư ưu não sự, ngã tâm phi kim cang, vân hà nhi bất phá? Ngã mộng trung sở kiến, lưỡng nhũ giai bị cát, nha xỉ tất đọa lạc, kim tao đại khổ thống. Hựu mộng tam cáp sồ, nhất bị ưng cầm khứ, kim thất sở ái tử, ác tướng biểu phi hư”.

(經)爾時國大夫人寢高樓上，便於夢中見不祥相，被割兩乳芽齒墮落。得三鴿鶵，一為鷹奪、二被驚怖。地動之時夫人遂覺，心大愁惱，作如是言：何故今時大地動，江河林樹皆搖震，日無精光如覆蔽，目瞤乳動異常時。如箭射心憂苦逼，遍身戰掉不安隱，我之所夢不祥徵，必有非常災變事。夫人兩乳忽然流出，念此必有變怪之事。時有侍女聞外人言，求覓王子今猶未得，心大驚怖，即入宮中白夫人曰：大家知不？外聞諸人散覓王子遍求不得。時彼夫人聞是說已，生大憂惱悲淚盈目，至大王所白言：大王！我聞外人作如是語：失我最小所愛之子。王聞語已驚惶失所，悲哽而言：苦哉！今日失我愛子。即便抆淚慰喻夫人，告言：賢首！汝勿憂慼。吾今共出求覓愛子。王與大臣及諸人眾即共出城，各各分散隨處求覓。未久之頃，有一大臣前白王曰：聞王子在，願勿憂愁。其最小者今猶未見。王聞是語悲歎而言：苦哉苦哉！失我愛子。初有子時歡喜少，後失子時憂苦多。若使我兒重壽命，縱我身亡不為苦。夫人聞已，憂惱纏懷如被箭中，而嗟歎曰：我之三子并侍從，俱往林中共遊賞，最小愛子獨不還，定有乖離災厄事。次第二臣來至王所，王問臣曰：愛子何在？第二大臣懊惱啼泣，喉舌乾燥口不能言，竟無所答。夫人問曰：速報小子今何在，我身熱惱遍燒然，悶亂荒迷失本心，勿使我胸今破裂。時第二臣即以王子捨身之事具白王知。王及夫人聞其事已，不勝悲噎，望捨身處驟駕前行。詣竹林所，至彼菩薩捨身之地，見其骸骨隨處交橫，俱時投地悶絕將死，猶如猛風吹倒大樹，心迷失緒都無所知。時大臣等以水遍灑王及夫人，良久乃甦。舉手而哭，咨嗟歎曰：禍哉愛子端嚴相，因何死苦先來逼，若我得在汝前亡，豈見如斯大苦事。爾時夫人迷悶稍止，頭髮蓬亂兩手搥胸，宛轉于地如魚處陸、若生失子，悲泣而言：我子誰屠割，餘骨散于地。失我所愛子，憂悲不自勝。苦哉誰殺子，致斯憂惱事，我心非金剛，云何而不破。我夢中所見，兩乳皆被割，牙齒悉墮落，今遭大苦痛。又夢三鴿鶵，一被鷹擒去，今失所愛子，惡相表非虛。

(Kinh: Lúc bấy giờ, quốc đại phu nhân ngủ trên lầu cao, liền ở trong mộng thấy tướng bất tường: Bị cắt hai vú, răng rơi rụng; có được ba con chim bồ câu non, một con bị chim ưng bắt, hai con bị kinh sợ. Lúc động đất, phu nhân liền tỉnh giấc, tâm hết sức sầu não, nói như thế này: “Cớ sao lúc này đại địa động? Sông ngòi, rừng cây đều rúng động. Mặt trời ảm đạm như bị che. Mắt nháy, vú rung thật dị thường. Như tên trúng tim, ưu khổ bức, khắp thân run rẩy chẳng an ổn. Ta nằm mộng thấy điềm chẳng lành, ắt có chuyện tai biến phi thường!” Hai vú phu nhân bỗng dưng tuôn sữa, bà nghĩ điều này ắt có chuyện biến đổi quái dị. Khi đó, có thị nữ nghe người bên ngoài nói “tìm kiếm vương tử cho đến nay vẫn chưa thấy”, tâm hết sức kinh sợ, liền vào trong cung, thưa cùng phu nhân rằng: “Ngài có biết hay chăng? Con ở bên ngoài nghe mọi người chia nhau tìm kiếm vương tử, tìm khắp nơi chẳng thấy”. Khi đó, phu nhân nghe nói như thế xong, sanh lòng ưu não to lớn, lệ buồn đẫm mắt, tới chỗ đại vương, tâu rằng: “Tâu đại vương! Thiếp nghe người bên ngoài nói như thế này: Đứa con đáng yêu nhỏ nhất của thiếp mất tích”. Vua nghe nói xong, kinh hoảng, bối rối, nghẹn ngào nói: “Khổ thay! Hôm nay lạc mất con yêu của ta”. Vua liền gạt lệ, an ủi, khuyên nhủ phu nhân, bảo rằng: “Này Hiền Thủ! Nàng đừng lo buồn, nay ta cùng xuất cung tìm kiếm con yêu”. Vua cùng đại thần và các dân chúng liền cùng ra khỏi thành, ai nấy tách ra, tìm kiếm khắp nơi. Trong khoảng chưa lâu, có một đại thần, đến trước vua tâu rằng: “Nghe nói vương tử còn sống, xin bệ hạ đừng ưu sầu. Vương tử nhỏ nhất nay vẫn chưa thấy”. Vua nghe lời ấy, buồn than mà nói: “Khổ thay! Khổ thay! Mất đứa con yêu của ta. Thoạt đầu lúc có con thì hoan hỷ ít, về sau mất con ưu khổ nhiều! Nếu như con ta được toàn mạng, dẫu ta mất mạng cũng chẳng khổ!” Phu nhân nghe xong, ưu não vấn vít trong tâm, như bị trúng tên, bèn than thở rằng: “Ba đứa con ta và kẻ hầu, đều vào rừng chơi để ngoạn cảnh, con yêu nhỏ nhất riêng chẳng về, chắc có chuyện trái ngang, tai ách!” Kế đó, kẻ bầy tôi thứ hai đến chỗ nhà vua, vua hỏi viên quan ấy: “Con yêu ở đâu?” Vị đại thần thứ hai áo não, nức nở, họng lưỡi khô ran, chẳng thể nói năng, trọn chẳng đáp lời. Phu nhân hỏi rằng: “Mau báo con út nay ở đâu, thân ta nóng nảy thiêu đốt khắp, mờ mịt mê mẩn, tâm ngơ ngẩn, đừng khiến ngực ta bị xé rách!” Khi đó, vị đại thần thứ hai liền tâu cặn kẽ chuyện vương tử xả thân cho vua biết. Vua và phu nhân nghe chuyện ấy xong, khôn ngăn buồn thảm, nghẹn ngào, hướng đến chỗ xả thân, vội vã ruổi xe đến đó. Tới chỗ rừng trúc, đến chỗ Bồ Tát xả thân, thấy hài cốt vung vãi khắp nơi, đều cùng nhau ngã lăn ra đất, ngất đi, sắp chết, giống như gió mạnh thổi trốc cây to, tâm mê man, mờ mịt, chẳng hay biết gì nữa! Khi đó, các đại thần lấy nước rưới vua và phu nhân, hồi lâu mới tỉnh, giơ tay khóc lóc, nức nở than rằng: “Khốn thay! Con yêu tướng đoan nghiêm, do đâu tử khổ bức bách trước? Nếu cha mẹ được chết trước con, há gặp chuyện khổ to như thế?” Lúc bấy giờ, phu nhân hơi bớt mê loạn, đầu tóc rối tung, hai tay đấm ngực, quằn quại trên mặt đất, như cá mắc cạn, như sanh xong mất con, buồn khóc mà nói: “Con ta ai giết chặt, xương thừa vung vãi đất? Ta mất đi con yêu, buồn sầu khôn ngăn nổi. Khổ thay, ai giết con, khiến chuyện ưu não vậy! Tâm mẹ chẳng kim cang, cớ sao không nát vụn? Điều mẹ thấy trong mộng, hai vú đều bị cắt, hàm răng đều rụng sạch, nay gặp đau khổ lớn. Lại mộng ba chim non, một bị ưng quắp đi, nay bị mất con yêu, ác tướng chẳng hư dối!”).

Kế đó, phần thứ ba trong đoạn “quyến thuộc thương khóc” là “cha mẹ sầu thương”. Trong ấy, có mười một điều:

- Một, phu nhân kinh dị, có tám ý:

1) Nằm ngủ mộng thấy điềm bất tường.

2) Từ “địa động chi thời” (khi đất chấn động) trở đi, đất rúng động khiến [phu nhân] giật mình tỉnh giấc.

3) Từ “tác như thị ngôn” (nói như thế này) trở đi, [phu nhân] nói đến ác tướng ấy.

4) Từ “phu nhân lưỡng nhũ” (hai vú phu nhân) trở đi, bị kích động sữa tuôn chảy.

5) Từ “thời hữu thị nữ” (khi đó, có thị nữ) trở đi, thị nữ nghe nói [bên ngoài đang nháo nhác tìm kiếm vương tử].

6) Từ “tâm đại kinh bố” (tâm hết sức kinh sợ) trở đi, [thị nữ] chạy vào vội vã báo tin.

7) Từ “thời bỉ phu nhân” (khi đó, vị phu nhân ấy) trở đi, mẹ nghe tin sầu não.

8) Từ “chí đại vương sở” (tới chỗ đại vương) trở đi, [hoàng hậu] buồn khóc tới chỗ nhà vua. Xét theo kệ tụng, phu nhân đã tâu rõ điềm mộng, nhưng ở đây kinh văn lược đi.

- Hai, từ “vương văn ngữ dĩ” (vua nghe nói xong) trở đi, cha bèn buồn rầu, hốt hoảng.

- Ba, từ “tức tiện vấn lệ” (liền gạt lệ) trở đi, vua an ủi phu nhân. Lệ thường tại Ấn Độ, gặp nhau liền khen ngợi là Hiền Thủ.

- Bốn, từ “vương dữ đại thần” (vua và đại thần) trở đi, xuất cung tìm kiếm. Theo phần kệ tụng, phải là trước hết quần thần tìm kiếm; kế đó, vua và vợ xuất cung. Nay kinh văn lược đi, chỉ nói “xuất mịch” (ra [khỏi cung] tìm kiếm). Trong ấy, lại có bảy điều:

1) Chia nhau tìm cầu khắp nơi.

2) Từ “vị cửu chi khoảnh” (trong khoảng chưa lâu) trở đi, đại thần [thứ nhất] đến tâu.

3) Từ “vương văn thị ngữ” (vua nghe lời ấy) trở đi, cha nghe tâu buồn than.

4) Từ “phu nhân văn dĩ” (phu nhân nghe xong) trở đi, mẹ lại than thở bi thương.

5) Từ “thứ đệ nhị thần” (kế đó, vị đại thần thứ hai) trở đi, bầy tôi đến, vua hỏi con còn hay mất.

6) Từ “đệ nhị đại thần” (vị đại thần thứ hai) trở đi, đại thần nức nở, nghẹn ngào không đáp.

7) Từ “phu nhân vấn viết” (phu nhân hỏi rằng) trở đi, phu nhân mê loạn, thúc giục trả lời.

- Năm, từ “thời đệ nhị thần” (khi đó, vị đại thần thứ hai) trở đi, biết được tin tức của con. Theo kệ tụng, có hai vị bầy tôi đến báo tin, phần Trường Hàng lược đi một vị quan.

- Sáu, từ “vương cập phu nhân” (vua và phu nhân) trở đi, [vua và hoàng hậu] đã biết tin bèn bi thương, nghẹn ngào.

- Bảy, từ “vọng xả thân xứ” (hướng đến chỗ xả thân) trở đi, đến chỗ xả thân.

- Tám, từ “kiến kỳ hài cốt” (thấy hài cốt của vương tử) trở đi, trông thấy [hài cốt] tan nát.

- Chín, từ “thời đại thần đẳng” (khi đó, các đại thần) trở đi, bầy tôi rảy nước.

- Mười, từ “vương cập phu nhân” (vua và phu nhân) trở đi, tỉnh lại, than vãn.

- Mười một, từ “nhĩ thời, phu nhân” (lúc đó, phu nhân) trở đi, mẹ khóc lóc, giãi bày nỗi bi thương. [Trong phần này], thoạt đầu là người kết tập kinh dẫn giải; kế đó, mẹ bày tỏ nỗi bi thương. Hai bài tụng trong ấy trần thuật nỗi bi thương, hai bài còn lại nói về tướng ác.

5.26.4.1.3.1.9. Vì vương tử lập chế-để

(Kinh) Nhĩ thời, đại vương cập ư phu nhân, tịnh nhị vương tử, tận ai hào khốc, anh lạc bất ngự, dữ chư nhân chúng, cộng thâu Bồ Tát di thân xá-lợi, vị ư cúng dường, trí tốt-đổ-ba trung.

(經)爾時大王及於夫人，并二王子盡哀號哭，瓔珞不御，與諸人眾共收菩薩遺身舍利，為於供養置窣堵波中。

(Kinh: Lúc bấy giờ, đại vương cùng với phu nhân và hai vương tử, gào khóc tột bậc bi ai, chẳng đeo chuỗi anh lạc, cùng với mọi người cùng thu thập di thân xá-lợi của Bồ Tát, vì để cúng dường, bèn đặt trong tháp).

Đoạn thứ chín là [quyến thuộc] vì vương tử lập chế-để.

5.26.4.1.3.1.10. Kết lại lời dạy về lợi sanh

(Kinh) “A Nan Đà! Nhữ đẳng ưng tri, thử tức thị bỉ Bồ Tát xá-lợi”. Phục cáo A Nan Đà: - Ngã ư tích thời, tuy cụ phiền não, tham, sân, si đẳng, năng ư địa ngục, ngạ quỷ, bàng sanh, ngũ thú chi trung, tùy duyên cứu tế, linh đắc xuất ly. Hà huống kim thời, phiền não đô tận, vô phục dư tập, hiệu Thiên Nhân Sư, cụ Nhất Thiết Trí, nhi bất năng vị nhất nhất chúng sanh kinh ư đa kiếp, tại địa ngục trung, cập ư dư xứ, đại thọ chúng khổ, linh xuất sanh tử, phiền não, luân hồi?

(經)阿難陀！汝等應知，此即是彼菩薩舍利。復告阿難陀：我於昔時雖具煩惱貪瞋癡等，能於地獄餓鬼旁生五趣之中隨緣救濟令得出離。何況今時煩惱都盡無復餘習，號天人師具一切智，而不能為一一眾生經於多劫在地獄中及於餘處代受眾苦，令出生死煩惱輪迴？

(Kinh: “A Nan Đà! Các ông nên biết, đây chính là xá-lợi của vị Bồ Tát ấy”. Lại bảo A Nan Đà: - Ta trong thuở xưa, tuy có đủ phiền não, tham, sân, si v.v... mà có thể ở trong địa ngục, ngạ quỷ, bàng sanh, năm đường, tùy duyên cứu tế, khiến cho họ được thoát lìa. Huống hồ hiện thời, phiền não đều hết, chẳng còn tập khí sót lại, hiệu là Thiên Nhân Sư, đầy đủ Nhất Thiết Trí, mà chẳng thể vì mỗi một chúng sanh trải qua nhiều kiếp, ở trong địa ngục, và các chỗ khác, chịu thay các nỗi khổ, khiến họ thoát khỏi sanh tử, phiền não, luân hồi ư?)

Đoạn lớn thứ mười là “kết lại và chỉ dạy lợi sanh”. Có ba ý:

- Một, kết lại phần nói về xá-lợi.

- Hai, từ “phục cáo A Nan Đà” (lại bảo A Nan Đà) trở đi, dạy đại lược cái nhân xưa kia. Tuy nói kèm về sự được mất, trọn đủ phiền não là “mất”, nhưng có thể tu hành là “được”, dụng ý là khuyên lơn, khích lệ người trọn đủ phiền não hãy tu hành, tức là rèn luyện kẻ sơ học, và cũng nhằm khuyên bậc thánh: Ta xưa kia thuộc địa vị phàm phu mà còn có thể lợi ích chúng sanh, các vị đã chứng thánh, sao chẳng siêng ròng?

- Ba, từ “hà huống kim thời” (huống hồ ngày nay) trở đi, trần thuật hiện thời có thể lợi ích, tức là tùy theo sự cảm ứng mà đều có thể lợi ích chúng sanh. Ý nói: [Khi xưa, đang còn là phàm phu] mà còn có thể thay chúng sanh chịu khổ, khiến cho họ xuất ly; vì thế, những điều nói trong hiện thời nhất định sẽ là cái nhân để tạo phương tiện lợi lạc, các ông hãy nên lưu truyền, tu học [bộ kinh Kim Quang Minh này].

5.26.4.1.3.2. Kệ tụng trùng tuyên chuyện cứu cọp

(Kinh) Nhĩ thời, Thế Tôn dục trùng tuyên thử nghĩa, nhi thuyết tụng ngôn: - Ngã niệm quá khứ thế, vô lượng vô số kiếp, hoặc thời tác quốc vương, hoặc phục vi vương tử, thường hành ư đại thí, cập xả sở ái thân, nguyện xuất ly sanh tử, chí diệu Bồ Đề xứ. Tích thời hữu đại quốc, quốc chúa danh Đại Xa, vương tử danh Dũng Mãnh, thường thí, tâm vô lận. Vương tử hữu nhị huynh, hiệu Đại Cừ, Đại Thiên. Tam nhân đồng xuất du, tiệm chí xuất lâm sở. Kiến hổ cơ sở bức, tiện sanh như thị tâm: “Thử hổ cơ hỏa thiêu, cánh vô dư khả thực”. Đại sĩ đổ như thị, khủng kỳ tương thực tử, xả thân vô sở cố, cứu tử bất linh thương. Đại địa cập chư sơn, nhất thời giai chấn động. Giang hải giai đằng dược, kinh ba thủy nghịch lưu. Thiên địa thất quang minh, hôn minh vô sở kiến. Lâm dã chư cầm thú, phi bôn, táng sở y. Nhị huynh quái bất hoàn, ưu thích sanh bi khổ, tức dữ chư thị tùng, lâm tẩu biến tầm cầu. Huynh đệ cộng trù nghị, phục vãng thâm sơn xứ. Tứ cố, vô sở hữu, kiến hổ xứ không lâm, kỳ mẫu tịnh thất tử, khẩu giai hữu huyết ô. Tàn cốt tịnh dư phát, tung hoành tại địa trung. Phục kiến hữu lưu huyết, tán tại trúc lâm sở. Nhị huynh ký kiến dĩ, tâm sanh đại khủng bố, muộn tuyệt câu tịch địa, hoang mê bất giác tri, trần thổ bộn kỳ thân, lục tình giai thất niệm. Vương tử chư thị tùng, đề khấp, tâm ưu não. Dĩ thủy sái linh tô, cử thủ, hào đào khốc. Bồ Tát xả thân thời, từ mẫu tại cung nội, ngũ bách chư thể nữ, cộng thọ ư diệu lạc. Phu nhân chi lưỡng nhũ, hốt nhiên tự lưu xuất, biến thể như châm thích, khổ thống, bất năng an. Soát sanh thất tử tưởng, ưu tiễn khổ thương tâm, tức bạch đại vương tri, trần tư khổ não sự, bi khấp bất kham nhẫn, ai thanh hướng vương thuyết: “Đại vương kim đương tri, ngã sanh đại khổ não. Lưỡng nhũ hốt lưu xuất, cấm chỉ bất ưng tâm, như châm biến thích thân, phiền oản hung dục phá. Ngã tiên mộng ác trưng, tất đương thất ái tử. Nguyện vương tế ngã mạng, tri nhi dữ tồn vong. Mộng kiến tam cáp sồ, tiểu giả thị ái tử, hốt bị ưng đoạt khứ, sầu bi nan cụ trần! Ngã kim một ưu hải, thú tử tương bất cửu, khủng tử mạng bất toàn, nguyện vị tốc cầu mịch. Hựu văn ngoại nhân ngữ, tiểu tử cầu bất đắc. Ngã kim ý bất an, nguyện vương ai mẫn ngã!” Phu nhân bạch vương dĩ, cử thân nhi tịch địa, bi thống tâm muộn tuyệt, hoang mê bất giác tri. Thể nữ kiến phu nhân, muộn tuyệt tại ư địa, cử thanh giai đại khốc. Ưu hoàng thất sở y. Vương văn như thị ngữ, hoài ưu bất tự thắng, nhân mạng chư quần thần, tầm cầu sở ái tử, giai cộng xuất thành ngoại, tùy xứ nhi truy mịch. Thế khấp, vấn chư nhân: “Vương tử kim hà tại? Kim giả vi tồn vong? Thùy tri sở khứ xứ? Vân hà linh đắc kiến, giải ngã ưu não tâm”. Chư nhân tất cộng truyền, hàm ngôn vương tử tử. Văn giả giai thương điệu, bi thán khổ nan tài. Nhĩ thời, Đại Xa vương, bi hào tùng tòa khởi, tức tựu phu nhân xứ, dĩ thủy sái kỳ thân. Phu nhân mông thủy sái, cửu nãi đắc tỉnh ngộ, bi đề dĩ vấn vương: “Ngã nhi kim tại phủ?” Vương cáo phu nhân viết: “Ngã dĩ sử chư nhân, tứ hướng cầu vương tử. Thượng vị hữu tiêu tức”. Vương hựu cáo phu nhân: “Nhữ mạc sanh phiền não, thả đương tự an ủy, khả cộng xuất truy tầm”. Vương tức dữ phu nhân, nghiêm giá nhi tiền tiến. Hào đỗng thanh thê cảm, ưu tâm nhược hỏa nhiên. Sĩ thứ bách thiên vạn, diệc tùy vương xuất thành, các dục cầu vương tử. Bi hào thanh bất tuyệt. Vương cầu ái tử cố, mục thị ư tứ phương. Kiến hữu nhất nhân lai, bị phát, thân đồ huyết, biến thể mông trần thổ, bi khốc nghịch tiền lai. Vương kiến thị ác tướng, bội phục sanh ưu não. Vương tiện cử lưỡng thủ, ai hào bất tự tài. Sơ hữu nhất đại thần, hốt mang chí vương sở, tấn bạch đại vương viết: “Hạnh nguyện hốt bi ai! Vương chi sở ái tử, kim tuy cầu vị hoạch, bất cửu đương lai chí, dĩ thích đại vương ưu”. Vương phục cánh tiền hành. Kiến thứ đại thần chí, kỳ thần nghệ vương sở, lưu lệ bạch vương ngôn: “Nhị tử kim hiện tồn, bị ưu hỏa sở bức. Kỳ đệ tam vương tử, dĩ bị vô thường thôn. Kiến ngạ hổ sơ sanh, tương dục thực kỳ tử. Bỉ Tát Đỏa vương tử, kiến thử khởi bi tâm, nguyện cầu vô thượng đạo, đương độ nhất thiết chúng. Hệ tưởng diệu Bồ Đề, quảng đại thâm như hải, tức thượng cao sơn đảnh, đầu thân ngạ hổ tiền. Hổ luy bất năng thực, dĩ trúc tự thương cảnh, toại đạm vương tử thân, duy hữu dư hài cốt”. Thời vương cập phu nhân, văn dĩ câu muộn tuyệt, tâm một ư ưu hải, phiền não hỏa thiêu nhiên. Thần dĩ chiên đàn thủy, sái vương cập phu nhân, câu khởi đại bi hào, cử thủ trùy hung ức. Đệ tam đại thần lai, bạch vương như thị ngữ: “Ngã kiến nhị vương tử, muộn tuyệt tại lâm trung, thần dĩ lãnh thủy sái, nhĩ nãi tạm tô tức, cố thị ư tứ phương, như mãnh hỏa châu biến, tạm khởi nhi hoàn phục, bi hào bất tự thắng, cử thủ dĩ ai ngôn, xưng thán đệ hy hữu”. Vương văn như thị thuyết, bội tăng ưu hỏa tiên. Phu nhân đại hào đào, cao thanh tác thị ngữ: “Ngã chi tiểu tử biến chung ái, dĩ vi vô thường La Sát thôn. Dư hữu nhị tử kim hiện tồn, phục bị ưu hỏa sở thiêu bức. Ngã kim tốc khả chí sơn hạ, an ủy linh kỳ bảo dư mạng”. Tức tiện trì giá vọng tiền lộ, nhất tâm nghệ bỉ xả thân nhai. Lộ phùng nhị tử hành đề khấp, trùy hung áo não thất dung nghi. Phụ mẫu kiến dĩ bão ưu bi, câu vãng sơn lâm xả thân xứ. Ký chí Bồ Tát xả thân địa, cộng tụ bi hào sanh đại khổ, thoát khứ anh lạc tận ai tâm, thâu thủ Bồ Tát thân dư cốt. Dữ chư nhân chúng đồng cúng dường, cộng tạo thất bảo tốt-đổ-ba, dĩ bỉ xá-lợi trí hàm trung, chỉnh giá hoài ưu thú thành ấp.

(經)爾時世尊欲重宣此義而說頌言：我念過去世，無量無數劫，或時作國王，或復為王子，常行於大施，及捨所愛身，願出離生死，至妙菩提處。昔時有大國，國主名大車，王子名勇猛，常施心無悋。王子有二兄，號大渠大天，三人同出遊，漸至出林所。見虎飢所逼